بشناسد ولى به آن التزام نداشته باشد.

(فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ)- ضمير در يهديه به همان كسى برمى‌گردد كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته. و حرف فاء كه بر سر جمله است، جمله را نتيجه حال و وضع او مى‌كند، و چنين معنا مى‌دهد: وقتى حال او چنين حالى بود كه خدا او را با اينكه دانا است گمراه كرده، ديگر بعد از خدا چه كسى مى‌تواند او را هدايت كند، مسلما هيچ كس، براى اينكه خداى تعالى خودش فرموده:(قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‌)[1] و نيز فرموده:(وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ)[2].

(أَ فَلا تَذَكَّرُونَ)- يعنى آيا باز هم در حال و وضع چنين كسى تفكر نمى‌كنيد، تا متذكر شويد كه او و هر كه مثل او است ما دام كه پيرو هواى نفسند راهى به سوى هدايت ندارند، و در نتيجه شما از حال آنان عبرت و پند بگيريد؟

[معناى سخن منكران معاد:(ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ) و اشاره به چند قول در معناى اين آيه‌]

(وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ ...) راغب گفته: كلمه دهر در اصل به معناى طول مدت عالم از اول پيدايش تا آخر انقراض آن بوده، و در آيه شريفه‌(هَلْ أَتى‌ عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ)[3] به همين معنا است، ولى بعد از آن هر مدت طولانى را هم دهر گفته‌اند. و معناى اين كلمه با معناى كلمه زمان فرق دارد، براى اينكه كلمه زمان هم به مدت بسيار اطلاق مى‌شود و هم به مدت اندك‌[4].

و آيه شريفه به طورى كه از سياقش استفاده مى‌شود- چون سياقش سياق احتجاج عليه وثنى مذهبان است كه صانع را قبول دارند ولى منكر معادند- بايد حكايت كلام مشركين باشد كه گفتيم منكر معادند، نه كلام دهرى مذهبان كه هم مبدأ را منكرند و هم معاد را و تمامى بود و نبود حوادث را كار دهر مى‌دانند، بخاطر اينكه در آيات قبل هيچ سخنى از دهريها به ميان نيامده بود تا بگوييم اين آيه هم مربوط به ايشان است.

پس ضمير هى در جمله‌(ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا) به حيات برمى‌گردد، و معنايش اين است كه: ما هيچ حياتى نداريم، مگر همين حيات دنيا، و ديگر ما وراى آن، حياتى نيست، پس آن حياتى كه دين الهى ادعا دارد كه بعد از مردن روزى زنده- مى‌شويم و حيات ديگرى را از سر مى‌گيريم به نام حيات آخرت، وجود ندارد. و اين خود قرينه‌اى است‌

[1] بگو هدايت تنها و تنها هدايت خداست. سوره بقره، آيه 120.

[2] كسى كه خدا گمراهش كند، ديگر راهنمايى برايش نيست. سوره مؤمن، آيه 33.

[3] سوره دهر، آيه 1.

[4] مفردات راغب، ماده دهر .