پاسخ از اين سؤال ذهنى فرمود: و اگر خدا مى‌خواست همه را يك جور خلق مى‌كرد ... (و ان شاء اللَّه به زودى روشن مى‌گردد كه چرا خدا نخواست).

(وَ لكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ)- كلمه لكن به اصطلاح استدراك است، مى‌خواهد بفرمايد ممكن نيست تمامى بشر امتى واحده باشند، به اين بيان كه سنت خداى تعالى بر اين جارى شده كه مردم يكسان نباشند، و نخواسته كه يكسان و يك جور باشند، و دليل بر اينكه مى‌خواهد بفرمايد سنت هميشگى خدا چنين است، جمله‌(يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ) است كه چون با صيغه مضارع آمده بر استمرار دلالت دارد، و مى‌فهماند كه خدا همواره چنين است، نه براى يك بار و دو بار، و گر نه مى‌فرمود: و لكن أدخل من يشاء و يا عبارتى نظير آن.

در اين آيه شريفه بين من يشاء و الظالمون مقابله افتاده، و اين خود مى‌فهماند كه مراد از من يشاء غير ظالمين است، در نتيجه معنا چنين مى‌شود: خدا غير ظالمين را داخل رحمت خود مى‌كند، و اما ظالمين يار و مددكارى ندارند. حال ببينيم منظور از ظالمين چيست؟ در سوره اعراف ظالمين را به معاندينى كه منكر معادند تفسير نموده مى‌فرمايد:(فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ)[1].

و از سوى ديگر بين داخل كردن در رحمت خود و بين ولى و ياور نداشتن كفار مقابله انداخته، و مى‌فهماند آنهايى كه داخل در رحمت خدا مى‌شوند، هم ولى دارند كه وليشان خداست، و هم نصير. و در مقابل آنهايى كه ولى و ناصر ندارند داخل در رحمت او نمى‌شوند، و نيز مى‌فهماند مراد از رحمت، بهشت است، و لازمه نداشتن ولى و ناصر، جهنم است.

در نتيجه حاصل معناى آيه اين مى‌شود كه: خداى سبحان نبوت و انذار را كه نتيجه وحى است بدين جهت مقدر و مقرر كرد كه مى‌دانست به زودى يعنى در قيامت مردم دو دسته مى‌شوند، لذا مقدر كرد تا مردم از داخل شدن در زمره دوزخيان بپرهيزند.

و اگر خدا مى‌خواست همه را يك امت قرار مى‌داد و همه يك جور مى‌شدند، و در قيامت دو دسته نمى‌گشتند، و آن وقت ديگر علت و بهانه‌اى براى فرستادن انبياء و انذار خلق‌

[1] پس جار زنى در بين آنان جار مى‌زند كه لعنت خدا بر ظالمان، يعنى آنهايى كه از راه خدا جلوگيرى مى‌كنند و آن را كج و معوج مى‌خواهند، و نيز به آخرت كفر مى‌ورزند. سوره اعراف، آيه 44 و 45.