نافع و مؤثر است كه تابع قرآن باشد، و چون آيات قرآن تلاوت مى‌شود، دلش متمايل بدان مى‌شود، و از رحمان خشيتى دارد آميخته با رجاء، پس تو او را به آمرزشى عظيم، و اجرى كريم بشارت ده كه با هيچ مقياسى اندازه‌گيرى نمى‌شود.

[معناى جمله:(نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ) و بيان اينكه نامه اعمال كتابى غير از لوح محفوظ (امام مبين) مى‌باشد]

(إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى‌ وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ) مراد از احياى موتى زنده كردن ايشان براى جزا است. و مراد از(ما قَدَّمُوا) اعمالى است كه قبل از مرگ خودشان كردند و از پيش، براى روز جزاى خود فرستادند، و مراد از آثارهم باقياتى است كه براى بعد از مردن خود بجاى گذاشتند كه يا سنت خيرى است كه مردم بعد از او به آن سنت عمل كنند، مانند علمى كه از خود به جاى گذاشته، مردم بعد از او از آن علم بهره‌مند شوند، و يا مسجدى كه بنا كرده تا مردم بعد از او در آن نماز بخوانند، و يا وضوخانه‌اى كه مردم در آن وضو بگيرند. و يا سنت شرى است كه باب كرده و مردم بعد از او هم به آن سنت عمل كنند، مانند اينكه محلى براى فسق و نافرمانى خدا بنا نهاده، همه اينها آثار آدمى است كه خدا به حسابش مى‌آورد.

و چه بسا گفته‌[1] شده كه: مراد از(ما قَدَّمُوا) نيات، و مراد از اثار اعمالى است كه مترتب و متفرع بر آن نيات مى‌شود. ولى اين معنا از سياق بعيد است.

و مراد از نوشتن‌(ما قَدَّمُوا) و نوشتن اثار ثبت آن در صحيفه اعمال، و ضبطش در آن به وسيله مامورين و ملائكه نويسنده اعمال است و اين كتابت غير از كتابت اعمال و شمردن آن در امام مبين است كه عبارت است از لوح محفوظ.

گويا بعضى‌[2] توهم كرده‌اند كه نوشتن اعمال و آثار، همان احصاء در امام مبين است. و ليكن اين اشتباه است، چون قرآن كريم از وجود كتابى خبر مى‌دهد كه تمامى موجودات و آثار آنها در آن نوشته شده، كه اين همان لوح محفوظ است، و از كتابى ديگر خبر مى‌دهد كه خاص امت‌هاست، و اعمال آنان در آن ضبط مى‌شود، و از كتابى ديگر خبر مى‌دهد كه خاص فرد فرد بشر است، و اعمال آنان را احصاء مى‌كند. هم چنان كه در باره كتاب اولى فرموده:(وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ)[3] و در باره دومى فرموده:

(كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‌ إِلى‌ كِتابِهَا)[4] و در باره سومى فرموده:

[1] ( 1 و 2) تفسير فخر رازى، ج 26، ص 49.

[2] ( 1 و 2) تفسير فخر رازى، ج 26، ص 49.

[3] هيچ ترى و خشكى نيست، مگر آنكه در كتابى مبين است. سوره انعام، آيه 59.

[4] هر امتى به سوى كتاب خودش دعوت مى‌شود. سوره جاثيه، آيه 28.