كرد. و مراد از احزاب امت‌هاى مذكور در آيه بعدى است، يعنى قوم نوح، عاد، ثمود، و آنهايى كه بعد از ايشان بوده‌اند. و جمله‌(مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ)، بيانى است براى مثل قبلى و كلمه دأب به معناى عادت است.

و معناى آيه چنين است: مؤمن آل فرعون مجددا رو به مردم كرده گفت: اى قوم و قبيله من به راستى من بر شما از همان عذاب مى‌ترسم كه بر سر اقوام گذشته آمد، من از روزى مى‌ترسم كه مانند يك عادت هميشگى بر اقوام گذشته يكى پس از ديگرى گذشت، به خاطر اينكه كفر ورزيدند و پيامبران خود را تكذيب كردند، ممكن هم هست كلمه جزا در تقدير بگيريم، و آيه را چنين معنا كنيم: من بر شما مى‌ترسم از روزى كه برسد بر شما مثل جزاى عادت دائمى گذشتگان، عادت دائميشان بر كفر و تكذيب، و خداوند هرگز نمى‌خواهد بر بندگان ستم كند.

[اشاره به وجه تسميه روز قيامت به يوم التناد ]

( وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ) ...(مِنْ هادٍ ) منظور از يوم التناد روز قيامت است. و تسميه قيامت به اين اسم، به خاطر اين است كه در آن روز ستمگران يكديگر را با صداى بلند صدا مى‌زنند، و داد و فريادشان به واويلا بلند مى‌شود، همانطور كه در دنيا به داد و فرياد عادت كرده بودند.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مراد از تنادى نداهايى است كه بين بهشتيان و دوزخيان پيش مى‌آيد و قرآن آن را در سوره اعراف حكايت كرده. البته وجوه ديگرى نيز براى اين نامگذارى ذكر كرده‌اند، كه فايده‌اى در بر ندارد.

(يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ‌) - منظور از اين يوم باز همان روز قيامت است و شايد مراد اين باشد كه كفار در آن روز در دوزخ از شدت عذاب از اين سو به آن سو فرار مى‌كنند شايد كه راه نجاتى پيدا كنند، ولى از هر طرف كه مى‌دوند برگردانده مى‌شوند، هم چنان كه در جاى ديگر قرآن كريم آمده:(كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ)[2].

(وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ)- اين جمله به منزله تعليلى است براى جمله‌(ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ)، و معنايش اين است كه شما پشت كرده و فرار مى‌كنيد و ليكن هيچ پناهى نداريد، چون اگر پناهى باشد از ناحيه خداست، و از آن ناحيه هم پناهى نيست، براى‌

[1] روح المعانى، ج 24، ص 67.

[2] هر چه مى‌خواهند از اندوهى بيرون شوند، به سوى آن بازگردانده مى‌شوند، و خطاب مى‌شوند:

بچشيد عذاب سوزان را. سوره حج، آيه 22.