(فَهَلْ إِلى‌ خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ)- اين جمله دعا و درخواست است، به صورت استفهام و پرسش. و اگر دو كلمه خروج را بدون الف و لام آورد، براى اشاره به اين معنا است كه مى‌خواهيم ما از دوزخ خارج بشويم، به هر طريق و هر قسم خروج كه باشد راضى هستيم، و اين خود دلالت دارد بر نهايت درجه فشار و ناراحتى، اما هيچ راهى به سوى خروج ندارند، چون روز قيامت روزى است كه تمامى درها به روى كفار بسته مى‌شود و تمامى سبب‌ها از كار مى‌افتد، و ديگر سببى نمى‌ماند، كه اميد آن رود كه اثر كند و ايشان را از عذاب خلاص سازد.

(ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا ...) خطاب در ذلكم به كفار است و موطن اين خطاب روز قيامت است، و احتمال هم دارد كه موطنش همين دنيا باشد و منظور اين باشد كه با اين خطاب ايشان را از شرك ورزيدن نهى كند و باز بدارد.

و ذلكم اشاره به حالت شدت و سخت كفار است. و جمله‌(وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ) دلالت بر دوام و استمرار دارد. و سياق كلام براى بيان دشمنى كفار با حق و با دين توحيد است، چون كفار چنين بوده و هستند كه به هر چيزى و هر دعوتى كه بويى از توحيد در آن باشد كفر مى‌ورزند، و هر عقيده‌اى را كه نشانه‌اى از شرك در آن باشد مى‌پذيرند، در نتيجه وضعشان چنين است كه براى خدا هيچ حقى و حرمتى قايل نبوده، و جانب حق سبحان را به هيچ وجه رعايت نمى‌كنند، خداى سبحان هم رحمت خود را بر آنان حرام كرده، در احكام خود هيچ رعايتى از جانب آنان نمى‌كند.

و با اين معنايى كه براى آيه كرديم جمله‌(فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ) به خوبى به اول آيه متصل مى‌شود، آن وقت نتيجه اين اتصال اين مى‌شود كه گويا خواسته است بفرمايد:

وقتى شما يكباره از خدا بريديد و به هر چيزى كه او اراده مى‌كند شما كفر مى‌ورزيد، و به هر چيزى كه او دوست نمى‌دارد ايمان مى‌آوريد، جز اين نبايد توقع داشته باشيد كه او هم از شما ببرد، و از هر حكمى در باره شما مى‌كند هيچگونه رعايتى نسبت به حال شما نكند.

و بنا بر اين آيه شريفه مورد بحث همان مطلبى را افاده مى‌كند كه آيه شريفه‌(نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ)[1] آن را بيان مى‌كند. و جمله‌(فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ)، هر چند فى نفسه عموميت دارد، و ليكن از نظر سياق خاص است، و مى‌خواهد كفار را تهديد كند و به همين منظور براى تاكيد اين تهديد، آيه را با دو نام مقدس على و كبير ختم مى‌فرمايد.

[1] خدا را فراموش كردند، خدا هم فراموششان كرد. سوره توبه، آيه 67.