بدان جهت كه آياتند بر حق بودن آن دلالت دارند. علاوه بر اين، طرف مقابلشان در اين جدال شخص رسول خدا 6 است كه او نيز به حكم آيات به سوى حق دعوت مى‌كند. پس معلوم مى‌شود كه جدالشان براى از بين بردن حق است، نه براى دفاع از حق.

از اين هم كه بگذريم جدال در آيه بعدى مقيد به باطل و براى از بين بردن حق شده، پس مراد از مجادله در آيات خدا، در آيه مورد بحث نيز مجادله به منظور از بين بردن حق، و خلاصه مجادله مذموم است و شامل جدال براى اثبات حق و دفاع از آن نيست و چگونه مى‌تواند غير اين باشد با اينكه خداى سبحان رسول گرامى خود را مامور مى‌كند به جدال، البته جدال به بهترين وجهش و مى‌فرمايد:(وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ)[1].

(إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا)- از ظاهر سياق برمى‌آيد كه مراد از(الَّذِينَ كَفَرُوا) كسانى هستند كه كفر در دلهايشان رسوخ كرده، آن چنان كه ديگر اميد زوال آن از دلهايشان قطع شده.

و اينكه فرمود: ما يجادل و نفرمود: لا يجادل و نيز ظاهر اينكه فرمود: (فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ)- تسلطشان در بلاد تو را فريب ندهد ، شهادت مى‌دهد كه منظور از كفار نامبرده، كفار معاصر رسول خدا 6 است، نه فقط كفار اهل مكه.

و معناى تقلب در بلاد اين است كه: از حالتى از حالتهاى زندگى به حالتى ديگر و از نعمتى به نعمت ديگر منتقل مى‌شوند و داراى سلامت و صحت و عافيتند. و اينكه نهى (از مغرور گشتن در اثر تقلب كفار در بلاد) را متوجه رسول خدا 6 كرده، در حقيقت كنايه است از اينكه آن جناب از مشاهده وضع كفار مغرور نگردد، يعنى نپندارد كه كفار خداى سبحان را عاجز كرده‌اند.

[حال كفارى كه با جدال به باطل در صدد مقابله با حجت‌هاى حق بر آمدند و خدا آنان را بگرفت‌]

(كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ ...) اين آيه در مقام جواب دادن از شبهه‌اى است كه بعد از آيات قبل ممكن است به ذهن كسى وارد شود، و آن شبهه اين است كه ما مى‌بينيم هميشه برد با همين كفار است كه از پذيرفتن حق استكبار مى‌ورزند و در آيات خدا جدال مى‌كنند و هيچ گرفتارى هم پيدا نمى‌كنند و باطل خود را پيش هم مى‌برند.

و حاصل جواب اين است كه: امت‌هاى گذشته چون قوم نوح، و گروه‌هاى بعد از ايشان مانند عاد و ثمود و قوم لوط و غيره، از كفار امروز در تكذيب و جدال به باطل قويتر

[1] با ايشان جدال كن به نحوى كه بهتر از آن تصور نشود. سوره نحل، آيه 125.