پس مشرك مردى است كه شركايى متشاكس دارد و موحد مردى است كه سلم براى يكى است، و اين دو مرد وضعى يكسان ندارند، بلكه وضع آنكه خالص براى يك نفر است بهتر است از وضع آن بيچاره‌اى كه در اختيار چند نفر است.

و اين يك مثل ساده و همه كس فهم است، چيزى كه هست با دقت در آن از يك برهان عقلى سر درمى‌آورد، برهانى كه آيه‌(لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا)[1] بر نفى تعدد ارباب و آلهه اقامه كرده است.

و جمله‌(الْحَمْدُ لِلَّهِ) ثنايى است براى خدا بدان جهت كه بندگى كردن براى او بهتر است از بندگى براى غير او.

و معناى جمله‌(بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ) اين است كه بيشتر آنان مزيت و برترى پرستش خدا بر پرستش غير خدا را نمى‌دانند، با اينكه اين مزيت براى كسى كه كمترين بصيرتى داشته باشد كاملا روشن است.

(إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ) جمله اولى كه مى‌فرمايد تو مى‌ميرى و ايشان هم مى‌ميرند مقدمه است براى جمله دوم كه مى‌فرمايد: روز قيامت نزد پروردگارتان مخاصمه خواهيد كرد . و خطاب در انكم به رسول خدا 6 و عموم امت او و يا خصوص مشركين از امت آن جناب است. و كلمه اختصام به طورى كه در مجمع البيان‌[2] آمده، به معناى اين است كه هر يك از دو طرف دعوى، كلام طرف ديگر را كه بر وجه انكار بيان شده رد كند.

و معناى آيه چنين است: عاقبت تو و عاقبت ايشان هر دو مردن است و سپس شما همگى در روز قيامت بعد از آنكه نزد پروردگارتان حاضر شديد، مخاصمه خواهيد كرد. و در سوره فرقان گوشه‌اى از اين اختصام يعنى كلام رسول خدا 6 عليه دشمنانش را حكايت كرده مى‌فرمايد:(وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً)[3].

و اين دو آيه به حسب لفظ عامند، و اختصام همه انبيا با امت آنان را شامل مى‌شود و ليكن چهار آيه بعد از آن، اين معنا را تاييد مى‌كند كه مراد از اختصام ، مخاصمه است كه‌

[1] اگر در آسمانها و زمين خدايان ديگرى غير از اللَّه مى‌بود، فاسد مى‌شدند. سوره انبياء، آيه 22.

[2] مجمع البيان، ج 8، ص 496.

[3] رسول مى‌گويد پروردگارا قوم من اين قرآن را متروك گذاشتند. سوره فرقان، آيه 30.