بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند: مراد از دو دست نعمت‌هاى دنيا و آخرت است ممكن هم هست بگوييم منظور از آن يكى مبدأ پيدايش بدن و يكى ديگر مبدأ پيدايش روح است، و يا يكى صورت آدمى، و ديگر معناى اوست، و يا يكى صفات جلال خدا، و ديگرى صفات جمال اوست. و ليكن همه اينها معانى هستند كه از ناحيه لفظ آيه هيچ دلالتى بر هيچ يك از آنها نيست.

[معناى جمله:(أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ) كه استفهام توبيخى از ابليس در باره سجده نكردنش براى آدم است‌]

و جمله‌(أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ) استفهامى است توبيخى، معنايش اين است كه: آيا سجده نكردنت از اين بابت است كه عارت مى‌شد، و خود را از اين كار بزرگتر مى‌دانستى؟ و يا اينكه به راستى شان تو اجل از اين عمل بود. و تو از كسانى بودى كه قدر و منزلتشان بالاتر از آن است كه مامور به سجده بر آدم شوند؟ و از همين جا بعضى‌[2] از مفسرين استفاده كرده‌اند كه: معلوم مى‌شود خداى تعالى مخلوقاتى عالى دارد كه مقامشان اجل از آن است كه براى آدم سجده كنند، بندگانى هستند مستغرق در توجه به سوى پروردگارشان، و هيچ چيزى را به جز او درك نمى‌كنند.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: مراد از علو هم همان استكبار است، هم چنان كه در آيه‌(وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ)[4] به همين معنا است و اگر بگويى معنا ندارد كه بگوييم آيا تو استكبار كردى و يا از مستكبرين بودى . مى‌گوييم: هيچ عيبى ندارد، چون اولى راجع به زمان سجده است، و دومى راجع به ما قبل آن، و معنايش اين است كه: آيا از اينكه امر به سجده‌ات كرديم دچار استكبار شدى، و يا آنكه از قبل مستكبر بودى؟ .

ليكن اين وجه صحيح نيست، چون با مقتضاى مقام نمى‌سازد، مقتضاى مقام اين است كه ابليس را داراى استكبار معرفى كند، نه اينكه زمان استكبار او را معين كند كه قديمى است و يا تازه.

بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند: مراد از كلمه عالين ملائكه آسمان است، چون آن ملائكه كه مامور به سجده براى آدم شدند، ملائكه زمين بودند. اين هم صحيح نيست، براى اينكه آيه عموميت دارد.

[1] روح المعانى، ج 23، ص 225.

[2] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 23، ص 226 و 227.

[3] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 23، ص 226 و 227.

[4] بدرستى فرعون در زمين استكبار و بلندپروازى كرد. سوره يونس، آيه 83.

[5] روح المعانى، ج 23، ص 227.