بر مساله توحيد ذكر شد.

(وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ) مراد از(الَّذِينَ كَفَرُوا) مشركين، و مراد از(بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ) كتب آسمانى قبل از قرآن يعنى تورات و انجيل است، مشركين گفته بودند كه: نه به اين قرآن ايمان داريم، و نه به كتب آسمانى قبل از آن، و اين بدان جهت است كه اصولا مسلك وثنيت و شرك معتقد به نبوت و توابع آن يعنى كتب آسمانى نيست.

و اينكه بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مراد از(بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ) مساله آخرت و معاد است، سخنى است بدون دليل، به خلاف معنايى كه ما كرديم، كه در قرآن كريم شواهد بسيار دارد، چون قرآن در بسيارى موارد از تورات و انجيل تعبير به‌(بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ) كرده، و خطايى ديگر كه بعضى‌[2] از مفسرين مرتكب شده‌اند، اين است كه گفته‌اند: مراد از(الَّذِينَ كَفَرُوا) يهوديانند.

(وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ...) ظاهرا حرف لام در كلمه الظالمون لام عهد است. اين آيه و دو آيه بعد از آن اين معنا را خاطر نشان مى‌سازد كه وبال اين كفر كه اساس آن گمراهى پيشوايان كفر، و گمراه‌گرى آنان نسبت به پيروان خويش است، به زودى به آنان مى‌رسد، و چيزى نمى‌گذرد كه پشيمان مى‌شوند، در حالى كه پشيمانى سودى نداشته باشد.

[گفتگو و مخاصمه ضعفاى كفار با بزرگانشان، در قيامت، كه گمراهى خود را متوجه بزرگان خود كرده بزرگانشان نيز خود را تبرئه مى‌كنند]

پس جمله‌(وَ لَوْ تَرى‌) خطاب به رسول خدا 6 است، چون خود كفار كمتر از آنند كه خطاب الهى را بفهمند.(إِذِ الظَّالِمُونَ) يعنى آنهايى كه به كتب خدا و فرستادگان او كفر ورزيدند و با اين عمل خود، به خود ظلم كردند.(مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ) در روز قيامت براى حساب و جزاء در پيشگاه پروردگارشان مى‌ايستند.(يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلى‌ بَعْضٍ الْقَوْلَ) يعنى با يكديگر گفتگو و با يكديگر مراجعه و مخاصمه مى‌كنند.(يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا) بيان همان مراجعه است، مى‌فرمايد: آنها كه در دنيا ضعيف شدند، و تبعه ستمگران بودند(لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا) به ستمگران و پيشوايان ضلالت مى‌گويند:(لَوْ لا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ) اگر شما نبوديد، ما مؤمن بوديم، منظورشان اين است كه شما ما را مجبور و وادار به كفر كرديد، و بين ما و ايمان حائل گشتيد.

(قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا)- مستكبرين جواب دادند، و از تهمتى كه‌

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 8، ص 392.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 8، ص 392.