مى‌توانست در هر دو بفرمايد: لعلى هدى او على ضلال ؟ بعضى‌[1] در پاسخ اين سؤال گفته‌اند: اختلاف تعبير براى اشاره به اين نكته بوده كه مهتدى و راه يافته مثل كسى مى‌ماند كه بر بالاى مناره قرار دارد، و راه و پايانش را مى‌بيند، و مى‌بيند كه راه به سعادت او منتهى مى‌شود، لذا فرمود: (لَعَلى‌ هُدىً‌)- بر بالاى هدايت است ، ولى گمراه از آنجا كه فرو رفته در ظلمت است، حتى جاى پاى خود را نمى‌بيند، كه كجا قدم بگذارد، تا چه رسد به اينكه منتهى اليه راه خود را ببيند، و بفهمد كه چه وظيفه‌اى دارد، لذا در طرف ضلالت فرمود:

(أَوْ فِي ضَلالٍ).

(قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ) يعنى عمل و مخصوصا عمل شر و جرم از عامل خود به ديگرى تجاوز نمى‌كند، و عمل زشت كسى و بالش به غير او نمى‌رسد. پس غير او كسى از آن باز خواست نمى‌شود، و بنا بر اين، نه شما مسئول جرم ماييد، و نه ما مسئول كارهاى شماييم، بلكه خود شما مسئول كار خويشيد.

اين جمله مقدمه و زمينه است براى آيه بعدى كه متعرض مساله جمع و فتح است، چون دو طايفه وقتى از نظر عمل با هم مختلف شدند، يكى عمل خير كرد، ديگرى شر، واجب است كه بين آنان فتحى پديد آيد، يعنى اين دو طايفه از هم متمايز شوند، تا جزاى عمل هر طايفه به خود او برگردد، چه خير و چه شر، چه سعادت و شقاوت، و آن كسى كه چنين فتحى پديد مى‌آورد، پروردگار متعال است.

و اگر در آيه شريفه از عمل خود تعبير به جرم، و از عمل مشركين تعبير به عمل كرد، و هر دو را جرم نخواند، و نفرمود: عما اجرمنا و عما تجرمون براى اين است كه در مناظره رعايت ادب را كرده باشد.

(قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ) از آنجايى كه واجب است جزاى عمل هر كسى از نيكوكاران و بدكاران به خود او برگردد، و لازمه اين قاعده آن است كه نخست هر دو طايفه يك جا جمع شده، و سپس بين آنان جدايى بيفتد، و هر يك در يك سو قرار گيرند، ناگزير اين كار جز از كسى كه مدبر امور انسانهاست، بر نمى‌آيد، و او پروردگار متعال است، لذا در اين آيه به رسول خود دستور مى‌دهد به ايشان تذكر دهد كه: آن كسى كه بين ما و شما جمع نموده، سپس محق را در يك سو، و

[1] تفسير فخر رازى، ج 25، ص 257.