گذشته و قديمى ما برايمان نقل نشده، كه در عصرى از اعصار به آن معتقد بوده باشند، و با اين معنا، جمله‌(رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى‌ ...)، كه در آيه بعدى است، نيز تناسب دارد. (وَ قالَ مُوسى‌ رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى‌ مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ ... ) مقتضاى سياق اين است كه: اين آيه پاسخى باشد از موسى (ع) از كلام فرعونيان كه در رد دعوت موسى گفتند:(وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ) و اساس اين جواب بر تحدى و اتمام حجت از راه تعجيز است، گويا مى‌فرمايد: پروردگار من- كه همان رب العالمين است و خلقت و امر به دست او است- از شما داناتر است، به كسى كه هدايتى مى‌آورد، و كسى كه موفق به دار آخرت مى‌شود، و همين پروردگار است كه مرا به عنوان رسول فرستاده تا هدايت برايتان بياورم،- هدايتى كه همان دين توحيد است-، و مرا وعده داده كه هر كس به دينم بگرود دار عاقبت داشته باشد، و دليل بر اين ادعايم آيات بيناتى است كه از ناحيه خود به من داده است.

پس منظورش از عبارت كسى كه هدايتى آورده خودش است، و مراد از هدى دعوت دينى است كه آورده.

و مراد از(عاقِبَةُ الدَّارِ) در جمله‌(وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ)، يا بهشت است كه همان خانه آخرت است كه افراد سعيد در آنجا منزل مى‌كنند، هم چنان كه قرآن كريم از زبان ايشان حكايت كرده و گفته:(وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ)[1] و يا آنكه مراد از(عاقِبَةُ الدَّارِ) سرنوشت خوب دنيا است، هم چنان كه در آيه 128 سوره اعراف‌(الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ) به همين معنا است، مى‌فرمايد: (قالَ مُوسى‌ لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ‌)- موسى به قوم خود گفت: به خدا استعانت كنيد، و خويشتن‌دار باشيد، كه خدا زمين را به هر كس بخواهد ارث مى‌دهد، و سرانجام نيك از آن پرهيزكاران است و يا آنكه مراد از(عاقِبَةُ الدَّارِ) اعم از دار دنيا و دار آخرت است، كه به نظر ما از اين سه احتمال سومى بهتر از آن دو، و سپس دومى بهتر از اولى است، هم چنان كه تعليل‌(إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ) هم مؤيد آن است.

و در اينكه گفت: (إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ‌)- چون ستمكاران رستگار نمى‌شوند ، تعريض به فرعون و قومش است و در آن‌(عاقِبَةُ الدَّارِ) را از ايشان نفى كرده، براى اينكه آنان‌

[1] و زمين را ارث به ما داد، تا هر جا از بهشت را كه بخواهيم منزل گزينيم. سوره زمر، آيه 74.