وجه اول قريب به همان معنايى است كه ما بيان كرديم.

در جمله‌(لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً) كلمه من- كسى كه بدل است از ضمير خطاب در لكم تا دلالت كند بر اينكه تاسى به رسول خدا 6 صفت حميده و پاكيزه‌اى است كه هر كسى كه مؤمن ناميده شود بدان متصف نمى‌شود، بلكه كسانى به اين صفت پسنديده متصف مى‌شوند كه متصف به حقيقت ايمان باشند، و معلوم است كه چنين كسانى اميدشان همه به خدا است، و هدف و همشان همه و همه خانه آخرت است، چون دل در گرو خدا دارند، و به زندگى آخرت اهميت مى‌دهند و در نتيجه عمل صالح مى‌كنند، و با اين حال بسيار به ياد خدا مى‌باشند و هرگز از پروردگار خود غافل نمى‌مانند، و نتيجه اين توجه دائمى، تاسى به رسول خدا 6 است، در گفتار و كردار.

بعضى از مفسرين گفته‌اند: جمله‌(لِمَنْ كانَ ...) صله است براى كلمه حسنة و يا صفتى است براى آن، و منظورشان اين بوده كه كلمه من را بدل از ضمير خطاب نگيرند، ولى برگشت هر سه وجه به يكى است.

[وصف حال مؤمنين بعد از ديدن لشكريان احزاب: افزون گشتن ايمان، وفا و استوارى بر عهد و ...]

(وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ) اين آيه وصف حال مؤمنين است كه وقتى لشكرها را مى‌بينند كه پيرامون مدينه اتراق كرده‌اند، مى‌گويند اين همان وعده‌اى است كه خدا و رسولش به ما داده، و خدا و رسولش راست مى‌گويند، و اين عكس العمل آنان براى اين است كه در ايمان خود بينا، و رشد يافته‌اند، و خدا و رسولش را تصديق دارند. به خلاف آن عكس العملى كه منافقين و بيماردلان از خود نشان دادند، آنها وقتى لشكرها ديدند به شك افتاده و سخنان زشتى گفتند، از همين جا معلوم مى‌شود كه مراد از مؤمنين آن افرادى هستند كه با خلوص به خدا و رسول ايمان آوردند.

(قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ)- كلمه هذا اشاره است به آنچه ديدند، منهاى ساير خصوصيات، هم چنان كه در آيه‌(فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي)[1] كلمه هذا صرفا اشاره است به همين معنا.

و وعده‌اى كه به آن اشاره كردند- به قول بعضى‌[2]- عبارت بود از اينكه رسول خدا

[1] همين كه آفتاب را درخشان ديد گفت اين پروردگار من است. سوره انعام، آيه 78.

[2] روح المعانى، ج 21، ص 169.