ليكن اين استدلال صحيح نيست، زيرا كلمه ثم همه جا براى افاده تاخير زمانى نمى‌آيد، و در بسيارى از موارد تنها ترتيب كلامى را مى‌رساند، و حتى در كلام خداى تعالى بسيارى اوقات تنها براى اين منظور آمده، علاوه بر اين آيه شريفه اصلا معناى ديگرى هم دارد، كه ما در ذيل خود آن آيه در جلد هشتم اين كتاب بدان اشاره نموديم.

باز چه بسا استدلال شده است براى اثبات فرضيه مذكور به آيه‌(وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ)[1].

به اين بيان كه آيه اولى از آنها متعرض آغاز خلقت بشر است، و مى‌فرمايد كه خلقت اولى بشر از خاك بوده، خاكى كه مبدأ مشترك پيدايش همه افراد است، و آيه سوم مساله صورتگرى و نفخ روح در آدم را بيان مى‌كند كه آخرين مرحله تكامل انسانى است، و چون اين دو مرحله را با كلمه ثم عطف كرده، مى‌فهماند كه فاصله زمانى معتنا بهى در بين اين دو مرحله بوده.

و اين زمان متوسط همان زمانى است كه بين ساير انواع فاصله مى‌شده، تا هر نوعى به نوع بالاتر خود تطور پيدا كند، و با اين تطور تدريجى انسان كامل شود، (مثلا اگر بين ميمون تا انسان اولى بى شعور يك ميليون سال فاصله شده، بين آن انسان و انسان داراى شعور نيز، يك ميليون سال فاصله شده است. مترجم) مخصوصا از كلمه سلالة به خاطر اينكه نكره است، و دلالت بر عموم مى‌كند، فهميده مى‌شود كه هر نوع كاملترى از سلاله‌اى از نوع ناقص‌تر درست شده.

اين استدلال نيز درست نيست، زيرا جمله ثم سويه عطف شده به جمله بدء و چون آيات در مقام بيان ظهور و پيدايش نوع انسانى از راه خلقت است، و اينكه ابتداى خلقت انسان كه همان خلقت آدم باشد از گل بوده، و سپس مبدل شده به سلاله‌اى از آب مخصوص تا فرزندانش پديد آيند، و سپس خلقت اين نوع يعنى خود آدم و فرزندانش به وسيله صورتگرى و نفخ روح پايان پذيرفت.

و اين معناى صحيحى است كه قابل انطباق با لفظ آيه است، و لازم نيست كه ما جمله‌(ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ) را بر انواع متوسط بين خلقت از گل و بين تسويه و نفخ روح بگيريم، و نكره بودن سلالة نيز هيچ مستلزم عموميت نيست، چون اگر شنيده‌ايد كه نكره‌

[1] خلقت انسان را از گل آغاز كرد، سپس نسل او را از چكيده‌اى از آبى خوار قرار داد، و سپس او را تسويه و صورتگرى نموده و از روح خود در او بدميد. سوره سجده، آيات 7- 9.