حق را شنيديم و تسليم شديم، پس ما را برگردان تا عمل صالح هم انجام بدهيم، چون يقين برايمان حاصل شد.

و خلاصه معنا اين است كه تو امروز آنان را مى‌بينى كه منكر لقاى خدايند، اگر فردايشان را ببينى خواهى ديد كه خوارى و ذلت از هر سو احاطه‌شان كرده و سرها از شرم به زير افكنده‌اند، و به آنچه امروز منكرش هستند اعتراف مى‌كنند، و درخواست مى‌نمايند كه بدين جا برگردند، ولى هرگز برنخواهند گشت.

( وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها) ...(وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ ) يعنى اگر مى‌خواستيم به هر كس چه مؤمن و چه كافر هدايتش را ارزانى بداريم، يعنى آن هدايتى كه مخصوص و مناسب شخص اوست بدهيم مى‌داديم.

البته منظور اين نيست كه همه را مجبور به هدايت كنيم، بلكه منظور اين است كه كافران را نيز مانند مؤمنين هدايت مى‌كنيم، تا به اختيار و اراده خود داراى هدايت شوند، همانطور كه مؤمنين با اختيار و اراده خود داراى هدايت شدند، چون اگر پاى جبر در ميان آيد تكليف در دنيا و جزاء در آخرت به كلى باطل مى‌شود.

(وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ)- يعنى ليكن اينطور نخواستيم، چون در اين ميان قضايى است كه از سابق از ناحيه من رانده شده، قضايى حتمى، و آن اين است كه جهنم را از جن و انس پر كنم.

و اين قضاى حتمى سابق، همان است كه بعد از امتناع ابليس از سجده بر آدم، و سوگندش كه گفت:(فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ)[1] فرموده:

(فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[2].

و لازمه اين قضاء اين است كه به خاطر ظلمشان و فسقشان و خروجشان از زى عبوديت هدايتشان نكند، هم چنان كه باز خودش فرموده:(إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ)[3] و نيز فرموده:(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ)[4]، و نيز آياتى ديگر.

[1] پس به عزتت سوگند كه همگى را گمراه مى‌كنم مگر بعضى از بندگانت كه مخلص باشند.

سوره ص، آيه 82 و 83.

[2] و اين قضاء را بطور حتم راند، كه پيروان ابليس را در عذاب جاودان در آورد. سوره ص، آيه 84.

[3] بدرستى كه خدا مردم ستمكار را هدايت نمى‌كند. سوره مائده، آيه 51.

[4] سوره توبه، آيه 80.