نشوند، و از ادله عقول روى بگردانند، و نفهمند كه ملك و تدبير هر دو از خداى سبحان است، و او يگانه معبود به حق است، و غير از او ولى و شفيعى ندارند، و شفاعتى كه براى آلهه خود قائلند خيالى بيش نيست.

[توضيح مفاد آيه:(يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ)]

(يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ) اين آيه تتميم بيان اين معنا است كه فرمود: تدبير امر موجودات قائم به خداى سبحان است، و اين خود قرينه است بر اينكه مراد از كلمه امر در آيه، شان است، نه امر در مقابل نهى.

و كلمه يدبر از تدبير است، و تدبير از ماده دبر است كه به معناى دنباله و عقب چيزى است، و تدبير اين است كه چيزى را پشت سر چيزى قرار دهى، و يا دستورى را به دنبال ديگر قرار دهى، و در آيه مورد بحث برگشت مى‌كند به اينكه خداى تعالى وجود حوادث يكى پس از ديگرى را مانند سلسله زنجيرى كه پشت سرهم و متصل ما بين آسمان و زمين باشد قرار مى‌دهد، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ)[1] و نيز فرمود:(إِنَّا كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ)[2].

(ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ)- اين جمله از اين جهت كه بعد از جمله‌(يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ) قرار گرفته، خالى از اين اشعار نيست، كه كلمه يدبر معناى تنزيل را متضمن است، و معنايش اين است كه او تدبير امر مى‌كند، در حالى كه نازل كننده است، و يا او نازل كننده است در حالى كه مدبر است، از آسمان تا زمين را، و بعيد نيست منظور از اين امر همان امرى باشد كه در آيه‌(فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى‌ فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها)[3] آمده است.

و در جمله‌(ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ) اشعار است به اينكه مراد از سماء مقام قربى است كه زمام همه امور بدانجا منتهى مى‌شود، نه آسمان كه به معناى جهت بالا و يا ناحيه‌اى از نواحى عالم جسمانى است، براى اينكه قبلا فرمود: تدبير امر مى‌كند از آسمان تا زمين آن گاه‌

[1] هيچ چيز نيست مگر آنكه خزينه‌هايش نزد ما است، و ما جز به اندازه معلوم نازل نمى‌كنيم.

سوره حجر، آيه 21.

[2] ما هر چيزى را با اندازه‌گيرى خلق كرده‌ايم. سوره قمر، آيه 49.

[3] پس در دو روز آسمانها را به هفت طبقه ساخت، و در هر آسمانى امرش را وحى كرد. سوره حم سجده، آيه 12.