(تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ )[1] همين معنا را مى‌رساند.

و بنا بر اين، آيه شريفه در هر دو حال جواب از اشكال بالا مى‌شود، اما، اگر آن اشكال را هم بر اساس بسيارى منويات، و نهانى‌هاى دلها تصوير كنيم، و بگوييم خداوند چطور به حساب اين همه منويات خلايق مى‌رسد، و اشتباه نمى‌كند، آيه مذكور در پاسخ مى‌گويد: (إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ)- خدا داناى به منويات است .

و اگر اشكالى بر اساس اعمال و اقوال خارجى طرح شود و گفته شود كه خدا چگونه به حساب اين همه اعمال از اين همه خلايق مى‌رسد و اشتباه نمى‌كند، آن وقت آيه مورد بحث جواب آن را مى‌دهد كه خدا شنواى اقوال و بيناى اعمال است، پس اشكال و جوابى كه در آيه مورد بحث آمده نظير اشكال و جوابى است كه در آيه‌(قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى‌ قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى‌)[2] آمده، دقت بفرماييد.

بعضى‌[3] از مفسرين از اعتراض مذكور جوابهاى ديگرى داده‌اند، كه تمام نيست، اگر از خوانندگان كسى بخواهد بدانها واقف شود، بايد به تفاسير مفصل مراجعه نمايد.

[استشهاد براى علم خدا به اعمال بندگان به تدبير جارى در نظام شب و روز]

(أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى ...) در اين آيه براى مضمون آيه قبلى، يعنى علم خدا به اعمال بندگان استشهاد شده است به تدبيرى كه در نظام شب و روز جارى است، كه گاهى اين طولانى و آن كوتاه، و گاهى اين كوتاه و آن طولانى مى‌شود، كه البته فصول سال و نيز سرزمينهاى مختلف در اين كوتاهى و بلندى شب و روز مؤثرند، اما در هر فصل و در هر منطقه نظام ثابت است.

و همچنين تدبيرى كه در آفتاب و ماه، و اختلاف طلوع و غروب آن دو جارى است، و همچنين اختلافى كه بر حسب حس در مسير و جريان آن دو است، همه اينها دليل بر تدبيرى است كه خدا در سراسر جهان دارد، چون مى‌بينيم هر يك از آفتاب و ماه نظام دقيقى دارد، كه هيچ خلل و تشويش و اضطرابى در آن نيست، و همه اينها دليل بر علم و اطلاع مدبر آنهاست، چون برقرار ساختن چنين نظامى دقيق بدون علم محال است.

[1] و اگر اظهار كنيد آنچه كه در دلهايتان هست، و يا پنهان سازيد، خدا با همان شما را محاسبه مى‌كند. سوره بقره، آيه 284.

[2]( فرعون) گفت پس كار امتهاى گذشته به كجا انجاميد؟( موسى) گفت علم آن نزد پروردگار من است پروردگار من نه اشتباه مى‌كند و نه فراموش. سوره طه، آيه 51 و 52.

[3] روح المعانى، ج 21، ص 101.