[مقصود از شكر خدا كه عبارت بود از حكمتى كه خداوند به لقمان داد ((وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ ... )]

( وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ‌) ...(فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ) كلمه حكمت - به طورى كه از موارد استعمالش فهميده مى‌شود- به معناى معرفت علمى است در حدى كه نافع باشد، پس حكمت حد وسط بين جهل و جربزه است‌[1].

در جمله‌(أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ) بعضى‌[2] گفته‌اند: كلمه قلنا در تقدير است، و معنايش اين است كه: بدو گفتيم ما را شكر بگزار، ولى ظاهرا احتياجى به اين تقدير نيست، و جمله مذكور تفسير حكمت دادن به لقمان است و مى‌خواهد بفرمايد حكمتى كه به لقمان داديم اين بود كه: خدا را شكر بگزار چون شكر عبارت است از به كار بردن هر نعمتى در جاى خودش، به طورى كه نعمت ولى نعمت را بهتر وانمود كند، و به كار بردن نعمت به اين نحو محتاج است به اينكه اول منعم، و سپس نعمتهايش، بدان جهت كه نعمت اوست شناخته شود، سپس كيفيت به كار بردن در محلش، آن طور كه لطف و انعام او را بهتر وانمود كند شناخته گردد، پس حكمت دادن به لقمان، لقمان را وادار كرد تا اين مراحل را در شكر طى كند، و در حقيقت حكمت دادن به او مستلزم امر به شكر نيز هست.

در جمله‌(أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ) التفاتى از تكلم به غيبت به كار رفته، چون قبلا سياق، سياق تكلم با غير بود، و مى‌فرمود: آتينا اين جا هم بايد فرموده باشد ان اشكر لنا و اگر اينطور نفرمود، بدان جهت است كه تعبير به نا- ما در جمله آتينا از گوينده براى اظهار عظمت از قبال خودش و خدمه‌اش صحيح است، ولى در مساله شكر صحيح نبود، چون با توحيد در شكر تناسب نداشت.

(وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ) اين آيه بى نيازى خدا را خاطرنشان مى‌سازد، و مى‌فرمايد فايده شكر تنها به خود شاكر عايد مى‌شود، هم چنان كه ضرر كفران هم به خود كفران كننده عايد مى‌گردد، نه به خدا، چون خدا غنى مطلق است، و احتياج به شكر كسى ندارد، و چون حميد و محمود است، چه شكرش بگزارند و چه نگزارند، پس كفران هم به او ضرر نمى‌رساند.

و اگر در شكر تعبير به مضارع كرده، كه دلالت بر استمرار دارد، و در كفر تعبير به‌

[1] چون، جربزه عبارت است از افراط از حد لايق در مساله تفكر، و خلاصه نداشتن مرز و حدى براى فكر، و اين خود يكى از بلاهاى خطرناك است، چون چنين كسى از حق تجاوز مى‌كند، بلكه امور دقيق و غير مطابق با واقع را استخراج مى‌كند، و چه بسا سرانجام كارش در مسائل عقلى به الحاد و فساد عقيده، و احيانا جنون سوفسطايى بكشد، و در مسائل شرعى به وسواس بيانجامد.( مترجم).

[2] مجمع البيان، ج 8، ص 316.