گفتند: غير از ساعتى درنگ نكردند و يك ساعت مقدار كمى از زمان است، گويا خيال مى‌كردند كه هنوز هم در دنيا هستند، چون فهم و شعورشان همين قدر بود.

لذا اهل علم و ايمان سخن ايشان را رد كرده‌اند، كه درنگ آنان يك ساعت نبوده، بلكه به مقدار فاصله بين دنيا و آخرت بوده است، همان فاصله‌اى كه آيه‌(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ)[1] آن را بيان مى‌كند.

اهل علم و ايمان نتيجه گرفتند كه اين همان روز قيامت است، و ليكن مجرمين از آنجا كه هميشه در باره قيامت در شك بودند، و جز به امور مادى دنيوى يقين پيدا نمى‌كردند، لذا پنداشتند كه بيش از يك ساعت از ساعتهاى دنيا از مردنشان نگذشته است.

اين است معناى كلام اهل علم و ايمان كه گفتند(لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى‌ يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) يعنى شما جاهل و شكاك بوديد، يقين به چنين روز نداشتيد، و به همين جهت امروز امر بر شما مشتبه شده است.

از اينجا معلوم مى‌شود كه مراد از علم و ايمان در جمله‌(أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ) يقين و التزام به مقتضاى يقين است، و اصولا علم در زبان قرآن عبارت است از يقين به خدا و آيات او، و ايمان به معنى التزام به آنچه يقين اقتضاى آن را دارد كه خود موهبتى است الهى.

و نيز از اينجا روشن مى‌شود كه مراد از(كِتابِ اللَّهِ)، كتابهاى آسمانى، و يا خصوص قرآن كريم است، و اينكه بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند در آيه تقديم و تاخيرى به كار رفته است، و تقدير آيه: و قال الذين اوتوا العلم و الايمان فى كتاب اللَّه لقد لبثتم الى يوم البعث مى‌باشد صحيح و قابل اعتنا نيست.

(فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ) استعتاب به معناى طلب عتبى است، و عتبى به معناى از بين بردن عتاب است، و معناى آيه اين است كه: آن روز معذرت خواهى از ظلم سودى به حالشان ندارد، و از ايشان نمى‌خواهند تا عتاب را از خود زايل كنند.

( وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ‌) ...(إِلَّا مُبْطِلُونَ ) اين آيه اشاره است به اينكه اشخاص مورد بحث به روگردانى از حق مبتلا شدند، به‌

[1] و در پشت سرشان فاصله‌اى است تا روزى كه مبعوث شوند. سوره مؤمنون، آيه 100.

[2] روح المعانى، ج 21، ص 60.