شما غلام و كنيزى يافت مى‌شود كه در اموال شما كه خدا روزيتان كرده شريك شما باشند؟

با اينكه آنها مملوك شمايند، و شما مالك خود آنها و اموال آنهاييد؟ و آيا هيچ تصور دارد كه مملوك شما آن چنان شريك شما شود كه بترسيد بدون اجازه و رضايت شما در اموال شما تصرف كند؟ همان طور كه مى‌ترسيد شريكهايى كه مثل شما آزادند در اموالتان تصرف كنند؟

آيا هيچ چنين چيزى ممكن است؟

نه، ابدا چنين چيزى تصور ندارد، و ممكن نيست مملوك شريك مولاى خود باشد، و در اموال او تصرف كند، و وقتى چنين چيزى جايز نيست، پس چطور جايز است كه بعضى از مخلوقات خدا چون جن يا ملك با اينكه عبيد و مملوك اويند شريك او در ملك او باشند و اله و رب جداگانه‌اى باشند؟! آن گاه مثالى را كه آورده با جمله‌(كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ) خاتمه داده، تا زمينه‌اى براى آيه بعد باشد.

(بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ) كلمه بل اعراض از مطالب قبل را افاده مى‌كند، و در اينجا از مطلبى كه از ذيل آيه قبلى استفاده مى‌شد اعراض شده، و تقدير چنين است: اين مشركين شرك خود را بر اساس تعقل بنا ننهاده‌اند، بلكه از هواهاى خود پيروى كردند، بدون اينكه علمى داشته باشند .

و مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد: بل اتبع الذين اشركوا- بلكه مشركين هواهاى خود را پيروى كردند ولى اينطور نفرمود و به جايش فرمود: (بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا)- بلكه كسانى كه ستم كردند هواهاى خود را پيروى نمودند تا بدين وسيله ضلالتى كه بعدا در آيه (فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ‌)- چه كسى هدايت مى‌كند كسى را كه خدا به خاطر ظلمش گمراه كرد به ايشان نسبت مى‌دهد تعليل كرده باشد، به اينكه چون ظالم بودند.

پس معلوم مى‌شود كه ظلم اضلال الهى را در پى دارد، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ)[1].

پس جمله‌(فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ) استفهامى است انكارى كه مى‌رساند مشركين‌

[1] خداوند كسانى را كه ايمان آوردند بر قول ثابت و حق، ثابت قدم مى‌سازد، هم در زندگى دنيا و هم در آخرت، و ستمگران را گمراه مى‌كند، و هر چه بخواهد مى‌كند. سوره ابراهيم، آيه 27.