اول اينكه: اين حرف وقتى صحيح است كه خلقت عالم و تحقق موجودات به اولويت بوده باشد، نه وجوب، و حال آنكه در جاى خودش ثابت كرده‌ايم كه تحقق اشياء بر اساس اولويت نيست، بلكه بر اساس وجوب است، و چون چنين است پس انشاء و اعاده هر دو به يك مقدار از امتناع فاصله دارند، يكى از ديگرى نزديك‌تر نيست.

دوم اينكه: دورى و نزديكى كه زمخشرى ذكر كرد صرف تصوير عقلى است، به خلاف سهولت و دشوارى كه دو صفت وجودى است، يعنى وجود يك چيز از جهت صدورش از فاعل گاهى آسان و گاهى سخت است، و اين گونه صفات وجودى دائر مدار اعتبار عقلى نمى‌شود.

سوم اينكه: انشاء هم مانند اعاده مبتنى بر مصلحت است اينطور نيست كه تنها اعاده به خاطر اينكه براى جزاء است مصلحت داشته باشد، بلكه انشاء نيز تا مصلحت صد در صد نداشته باشد از خداى حكيم سر نمى‌زند، پس از اين نظر اعاده و انشاء فرقى با هم ندارند، و به طورى كه گفته‌اند: از جهت دورى و نزديكى به امتناع يكسانند.

چهارم اينكه: به مقتضاى اين وجه اعاده فى نفسه آسان‌تر از انشاء است، نه به قياس با قدرت خداى تعالى، پس در حقيقت توجيه پنجم همان توجيه سوم خواهد بود، و اشكالش نيز همان اشكال.

[جواب به اشكال فوق با بيان مفاد جمله: (وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى‌) و توضيح اينكه مراد اين است كه آسان ديگران براى خداوند آسانتر است‌]

ببينيم آنچه سزاوار است گفته شود اين است كه جمله مورد بحث كه به آن اشكال شده يعنى جمله‌(وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ) با جمله بعدى تعليل شده، و در آن فرموده كه چرا اعاده آسان‌تر است، و آن جمله:(وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى‌ ...) است، كه در حقيقت حجتى است بر آسانتر بودن اعاده.

به اين بيان كه: از جمله مذكور برمى‌آيد كه هر صفت كمالى كه يك يك موجودات آسمان و زمين به آن متصف و ممثل مى‌شوند از قبيل حيات، قدرت، علم، ملك، جود، كرم، عظمت، و كبريايى، و امثال آن، در حقيقت اندكى است كه رفيع‌ترين رتبه آن، و عالى‌ترين حد آن در خداى سبحان است، زيرا هر موجودى هر قدر هم بزرگ باشد، بالأخره محدود و متناهى است، پس به قدر ظرفيت خود آن صفت را فرا گرفته، و نشان مى‌دهد، ولى خداى تعالى نامحدود و نامتناهى است، هم چنان كه خودش فرموده:(وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌)[1].

توضيح اينكه: هر صفتى از صفات كمال كه در موجودى از موجودات زمين و آسمان‌

[1] براى خداست اسماء حسنى. سوره اعراف، آيه 180.