وجوه را ذكر مى‌كرديم، نقل نموديم.

و اگر در آيه شريفه در باره صبح و عصر و ظهر، كلمه حين را آورد، ولى در خصوص عشاء- سر شب اين كلمه را نياورد، بلكه فرمود عشيا ، از اين جهت است كه كلمه مذكور فعلى از باب افعال از آن مشتق نشده، به خلاف مساء و صباح و ظهيره كه امساء و اصباح و اظهار از آنها مشتق شده است، و داخل شدن در مساء و صباح و ظهيره را مى‌رساند.- اينطور[1] گفته‌اند-.

باقى مى‌ماند خطاب در (حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ‌) و تظهرون- عصر مى‌كنيد و صبح و ظهر مى‌كنيد كه آيا اين خطاب از باب التفات است، و يا نكته‌اى ديگر دارد؟ در جواب مى‌گوييم: نه، از باب التفات نيست، بلكه از باب تعميم خطابى است كه در آغاز سوره متوجه رسول خدا 6 كرد كه بعد از بيان حقايق، هنگام نتيجه گرفتن رو به همه بشر نموده، و فرموده است حال كه مطلب از اين قرار است، پس براى شما اى گروه بشر ثابت شد كه خدا هنگامى كه شما آدميان داخل عصر و صبح و شب و ظهر مى‌شويد، منزه است، و در همه آسمانها و زمين ثنايى جميل دارد.

نظير اين تعميم در خطاب، در آيه قبلى بود كه مى‌فرمود: و اليه ترجعون- خدا خلقت را آغاز كرده، و آن را اعاده مى‌دهد، و به سويش بازمى‌گرديد و نيز در آيه بعد كه مى‌فرمايد: (يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ‌)- زنده را از مرده، و مرده را از زنده بيرون مى‌آورد، و زمين را بعد از مردنش زنده مى‌كند، و شما نيز اين طور بيرون مى‌شويد .

(يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ) ظاهر بيرون آوردن زنده از مرده و به عكس، خلقت موجودات زنده از زمين مرده، و دوباره خاك كردن آنهاست، ولى بعضى‌[2] آن را تفسير كرده‌اند به اينكه مؤمن از كافر و كافر از مؤمن خلق مى‌كند، چون خود خداى تعالى كافر را مرده، و مؤمن را زنده ناميده، و فرموده:

(أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً)[3].

و اما اينكه در آخر فرموده: و زمين را بعد از مردنش زنده مى‌كند، منظور آن حالتى است‌

[1] روح المعانى، ج 21، ص 29.

[2] روح المعانى، ج 21، ص 30.

[3] آيا كسى كه مرده بود پس او را زنده كرديم و برايش نورى قرار داديم. سوره انعام، آيه 122.