كرد و گفت: (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ‌)- تو همانى كه آن كار را كردى، و نعمت و خوبيهاى مرا در حق خودت كفران نمودى ، در پاسخ فرمود: (فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ‌)- من اگر آن كار را كردم، وقتى كردم كه از گمراهان بودم [1].

(قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) اين جمله اعترافى از آن جناب نزد پروردگارش است به اينكه: به نفس خود ستم كرده، چون نفس خود را به خطر انداخته بود، و از اين اعتراف برمى‌آيد كه درخواست كرده و گفته:(فَاغْفِرْ لِي) معنايش مغفرت مصطلح، و آمرزش گناه نيست، بلكه مراد از آن اين است كه: خدايا اثر اين عمل را خنثى كن، و مراد از عواقب وخيم آن خلاص گردان، و از شر فرعون و درباريانش نجات بده، و اين معنا از آيه‌(وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ)[2] به خوبى استفاده مى‌شود.

و اين اعتراف به ظلم، و درخواست مغفرت، نظير همان طلب مغفرتى است كه قرآن كريم از آدم و همسرش حكايت كرده. و فرموده:(قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ)[3].

[مفاد آيه:(قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ) و وجوهى كه در معناى آن گفته شده است‌]

(قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ) بعضى‌[4] از مفسرين گفته‌اند: حرف باء در جمله‌(بِما أَنْعَمْتَ) براى سببيت است، و معنايش اين است كه: پروردگارا به سبب آنچه بر من انعام كردى، اين عهد براى تو بر عهده من باشد كه هرگز ياور مجرمين نباشم، و بنا بر اين معنا، جمله مورد بحث عهدى است از آن جناب با خداى تعالى .

بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند: باء در جمله مزبور براى قسم است، كه جواب آن حذف شده، و معناى آيه اين است كه: سوگند مى‌خورم به آن نعمت‌ها كه به من ارزانى داشتى، كه هر آينه توبه كنم، و يا امتناع بورزم از اينكه پشتيبان مجرمين باشم .

بعضى‌[6] ديگر گفته‌اند كه: باء براى قسم هست ولى قسم استعطافى است، و قسم‌

[1] سوره شعراء، آيه 20.

[2] و كشتى مردى را و ما از اندوهت نجات داديم. سوره طه، آيه 40.

[3] گفتند پروردگارا ما به نفس خود ستم كرديم، و اگر تو ما را نيامرزى، و رحم نكنى، به طور مسلم از زيانكاران خواهيم بود. سوره اعراف، آيه 23.

[4] تفسير فخر رازى، ج 24، ص 234.

[5] ( 5 و 6) روح المعانى، ج 20، ص 55.

[6] ( 5 و 6) روح المعانى، ج 20، ص 55.