(غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ) كلمه 0 روم نام اقوامى از انسانهاست كه در ساحل مديترانه در غرب آسيا زندگى مى‌كنند، در آن ايام اين اقوام امپراطورى بزرگ و وسيعى تشكيل داده بودند، به طورى كه دامنه آن تا حدود شامات توسعه يافته بود، در ايام نزول اين سوره جنگى بين اين امپراطورى، و امپراطورى ايران در سرزمينى ميان شام و حجاز درگرفت، و روم از ايران شكست خورد، و ظاهرا مراد از كلمه أرض سرزمين حجاز و مراد از(أَدْنَى الْأَرْضِ) نزديكيهاى اين سرزمين است، و الف و لام در كلمه الأرض الف و لام عهد است.

(وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ) ضمير جمع اولى و سومى به روم برمى‌گردد، ولى ضمير جمع دومى (غلبهم)- بعضى‌[1] گفته‌اند- به فرس برمى‌گردد، و معنايش اين است كه: روميان بعد از غلبه فارسيان برايشان، به زودى غلبه خواهند كرد.

ولى ممكن است آن را نيز به روم برگردانيم، و بگوييم كه مصدر غلبهم مصدر مفعولى است، و در نتيجه اختلافى هم در مرجع ضميرهاى سه‌گانه پديد نمى‌آيد، و معناى آيه چنين مى‌شود كه: روميان بعد از مغلوب شدنشان به زودى غالب مى‌شوند، و كلمه بضع در اعداد از سه تا نه را گويند.

(لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ) دو كلمه قبل و بعد، در صورتى كه به چيزى اضافه شوند، حركات سه‌گانه فتحه و كسره و ضمه را مى‌گيرند، و در صورتى كه اضافه نشوند، و مضاف اليه آنها منوى و در تقدير باشد، مبنى بر ضمه مى‌شوند، يعنى غير از ضمه حركت ديگرى به خود نمى‌گيرند.

در جمله مورد بحث مضاف اليه آن دو منوى و مورد نظر است، و تقدير آن چنين است للَّه الامر من قبل ان غلبت الروم و من بعد ان غلبت- امر به دست خدا است قبل از آنكه روم مغلوب شود، و بعد از آنكه غلبه كند ، يعنى قبل از آن و بعد از اين امر به دست او است، به هر چه بخواهد امر مى‌كند، پس هر كس را بخواهد يارى مى‌كند، و هر كس را نخواهد يارى نمى‌كند.

بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند معنايش اين است كه: امر به دست خدا است، قبل از غالب شدن روم، يعنى همان هنگامى كه مغلوب بودند، و از بعد از مغلوب شدنشان، يعنى‌

[1] روح المعانى، ج 21، ص 17.

[2] روح المعانى، ج 21، ص 20.