هر چه باشد بالآخره به درگاه او منتهى مى‌شود، براى اينكه راه را براى اين راه مى‌گويند كه به سوى صاحب راه منتهى مى‌شود، و آن صاحب راه منظور اصلى از راه است. (مثلا وقتى مى‌گويند اين راه سعادت است، معنايش اين است كه: اين راه به سوى سعادت منتهى مى‌شود)، پس راه‌هاى خدا عبارت است از طريقه‌هايى كه آدمى را به او نزديك و به سوى او هدايت مى‌كند، و وقتى خود جهاد در راه خدا هدايت باشد، قهرا هدايت به سوى سبل، هدايت روى هدايت خواهد بود، و آن وقت آيه شريفه با آيه‌(وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً)[1] منطبق مى‌شود.

از آنچه گذشت روشن گرديد كه ديگر هيچ احتياج به تقدير گرفتن شان نيست، كه بگوييم كلمه فنيا فى شاننا بوده، و كلمه شان حذف شده.

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ)- بعضى‌[2] گفته‌اند: معناى معيت، و به عبارتى ديگر بودن خدا با محسنين اين است كه: خدا يارى‌شان كند، و اينكه مساله جهاد، كه محتاج به نصرت است جلوتر آمده، خود قرينه است بر اينكه كلمه مع به همين معناى نصرتى است كه ما گفتيم . و اين وجه، وجه بدى نيست.

از اين بهتر نظريه آن مفسر[3] ديگر است كه: كلمه مع را به معيت رحمت و عنايت تفسير كرده، چون شامل نصرت و يارى او و ساير اقسام عنايات خداى سبحان با بندگان محسن او خواهد بود، چون او كمال عنايت را به ايشان دارد، و رحمتش شامل حال ايشان است، و اين معيت اخص از معيت وجودى است كه در جمله‌(وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ)[4] آمده، براى اينكه خدا از نظر وجود با تمامى موجودات و انسانها هست، چه نيكان و چه بدان، ولى با محسنين بودنش معيت مخصوصى است كه گفتيم بنا بر تفسير اول معيت نصرت و معونت، و بنا بر تفسير دوم معيت رحمت و عنايت است.

در سابق هم گفتيم كه اين آيه كه سوره با آن ختم مى‌شود، به آيات اول سوره انعطاف دارد، و همان حقيقت را تكرار مى‌كند.

بحث روايتى [ (چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته)]

در الدر المنثور است كه ابن ابى الدنيا، و بيهقى، در شعب الايمان، از ابى جعفر

[1] و كسانى كه راه را يافتند خداوند هدايتشان را بيشتر مى‌كند. سوره محمد6، آيه 17.

[2] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 21، ص 15.

[3] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 21، ص 15.

[4] او با شماست هر جا كه باشيد. سوره حديد، آيه 4.