از سوى ديگر خداى سبحان، هم در مرحله تشريع و اعتبار مالك است، و هم در مرحله تكوين و حقيقت، و از آثار ملك او يكى اين است كه: حكم مى‌كند بر بندگان و مملوكين خود كه كسى غير از او را نپرستند.

و اما اينكه فرمود:(وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)، جهتش اين است كه: رجوع به سوى او به خاطر حساب و جزاء است، و چون تنها او مرجع است، سپس محاسب و جزاء دهنده نيز همو است و كسى غير از او محاسب و جزاء دهنده نيست، پس تنها اوست كه بايد پرستش شود، و پرستش او را بايد تنها بر طبق دين او انجام داد.

[اثبات توحيد ربوبى خداى تعالى با بيان عجز آلهه مشركين از آوردن نور يا آوردن شب‌]

(قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ ...) كلمه سرمد بر وزن فعلل به معناى دائم است، بعضى‌[1] هم گفته‌اند: اين كلمه از ماده سرد اشتقاق يافته، و ميم آن زيادى است، و معناى السرد پشت سر هم بودن است، و اگر فرمود: به من بگوييد اگر خدا شب را تا روز قيامت يك سره قرار مى‌داد چه مى‌كرديد ، و خلاصه اگر شب را مقيد به روز قيامت كرد، براى اين است كه: بعد از رسيدن روز قيامت ديگر شبى نخواهد بود.

(مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ)- يعنى در چنين صورتى كدام يك از معبودهاى شما حكم خدا را نقض مى‌كرد و روز را برايتان مى‌آورد، و شما را از تاريكى نجات مى‌داد، تا بتوانيد به دنبال معاش برويد؟ اين آن معنايى است كه سياق، شاهد آن است و نظير اين معنا در جمله آينده نيز كه مى‌فرمايد:(مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ ...) مى‌آيد.

با اين بيانى كه ما براى آيه مورد بحث كرديم اشكالى كه بر دو آيه مورد بحث كرده‌اند برطرف مى‌شود، و آن اشكال اين است كه: اگر فرض كنيم كه شب تا روز قيامت امتداد يابد و عمر روزگار يك سره شب شود، ديگر اصلا تصور ندارد كه روزى و ضيايى بياورند، براى اينكه آورنده روز يا خداى تعالى است و يا غير اوست، اما غير خدا كه ناتوانى‌اش از آوردن روز واضح است، و اما خداى تعالى اگر روزى بياورد لازمه‌اش آن است كه در يك زمان شب و روز هر دو با هم جمع شوند، و اين محال است، و اراده و قدرت خداى متعال به محال تعلق نمى‌گيرد، و همچنين است اگر عمر روزگار تا روز قيامت يك سره روز شود.

بعضى‌[2] از مفسرين از اين اشكال جواب داده‌اند به اينكه: مراد از جمله‌

[1] تفسير كشاف، ج 3، ص 428.

[2] روح المعانى، ج 20، ص 108.