كه سياق كلام سياق اثبات صحت تمامى تصرفات است، و آن ملكى كه مجوز تمامى انحاى تصرفات است ملك تكوينى است نه اعتبارى.

(سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ) اين جمله پاسخ مشركين را حكايت مى‌كند، و آن اين است كه مشركين اعتراف دارند كه زمين و هر كه در آن است مملوك خدا است و نمى‌توانند از اعتراف به اين حقيقت شانه خالى كنند، زيرا ملك حقيقى قائم به غير علت موجده نيست. و چون وجود معلول قائم به وجود علت است و مستقل از آن نيست، به هيچ وجه از آن بى‌نياز نيست، و علت موجده زمين و هر كه در آن است تنها خدا است، حتى وثنى مسلكها نيز بتها را در اين معنا شريك خدا نمى‌دانند.

و جمله‌(قُلْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ) بعد از تماميت جواب، رسول خدا 6 را امر مى‌كند كه مشركين را به جرم اينكه بعد از شنيدن حجت بر امكان بعث، متذكر نشدند سرزنش فرمايد. و معنايش اين است كه به ايشان بگو: بعد از اينكه معلوم شد كه مالك زمين و هر كه در زمين است خدا است باز چرا متذكر نمى‌شويد؟ و فكر نمى‌كنيد كه چون او مالك است، مى‌تواند اين تصرف را بكند كه اهل آن را بعد از ميراندن زنده كند؟.(قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ) باز به رسول خود دستور مى‌دهد كه براى بار دوم از ايشان بپرسد: رب آسمانها و رب عرش عظيم كيست؟.

و منظور از عرش آن مقامى است كه زمام تمامى امور عوالم در آنجا جمع است، و هر تدبيرى از آنجا صادر مى‌شود، و اگر كلمه رب را تكرار فرمود اين اشاره است به اهميت امر عرش، و رفعت محل آن، هم چنان كه آن را به وصف عظيم توصيف فرمود، و ما بحث پيرامون مساله عرش را در تفسير سوره اعراف در جلد هشتم اين كتاب گذرانديم.

مفسرين‌[1] گفته‌اند: معناى دو جمله لمن السماوات السبع و(مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ) يكى است، هم چنان كه دو جمله اين خانه از كيست؟ و صاحب خانه كيست يكى است و در هر دو از مالك خانه سؤال مى‌شود و به همين جهت جوابى كه از آنان حكايت فرموده اين است كه به زودى خواهند گفت از آن خدا است و اگر فرموده بود: خداست هم چنان كه بعضى للَّه را للَّه قرائت كرده‌اند، پاسخ از لفظ و صحيح بود.

[1] روح المعانى، ج 18، ص 58 و مجمع البيان، ج 7، ص 114.