انسان واجب است كه مبدأ اين عالم يعنى خداى تعالى را بپرستد و در اعمالش سعادت دنيا و آخرت خود را مد نظر قرار دهد.

و معلوم است كه دعوت دينى، متعلق به دينى است كه عبارت است از: سنت عملى بر خاسته از اعتقاد. پس ايمانى هم كه دين به آن دعوت مى‌كند عبارت است از التزام به آنچه كه اعتقاد حق درباره خدا و رسولانش و روز جزاء، و احكامى كه پيغمبران آورده‌اند اقتضا دارد كه در جمله علم عملى خلاصه مى‌شود.

و علوم عملى بر حسب قوت و ضعف انگيزه‌ها شدت و ضعف پيدا مى‌كند، چون ما هيچ عملى را انجام نمى‌دهيم مگر به طمع خير و يا نفع، و يا به خاطر ترس از شر و يا ضرر. و چه بسيار فعلهايى كه ما به خاطر بعضى از انگيزه‌ها آن را واجب مى‌دانيم، ولى انگيزه ديگرى قويتر از انگيزه قبل پديد مى‌آيد كه در نتيجه از آن واجب صرفنظر مى‌كنيم، هم چنان كه خوردن غذا را به انگيزه سد جوع، واجب مى‌دانيم، ولى وقتى مى‌فهميم كه اين غذا مضر است، و منافى با صحت و سلامت ما است، از حكم قبلى صرف نظر مى‌كنيم.

پس در حقيقت علم به انگيزه دومى كه مانع انگيزه اول شد، اطلاق علم به اول را مقيد كرد، و گويا به ما گفت درست است كه خوردن غذا براى سد جوع واجب است، اما اين حكم به طور مطلق نيست، بلكه تا زمانى معتبر است كه غذا مضر به بدن، و يا منافى با صحت آن نباشد.

از اينجا روشن مى‌شود كه ايمان به خدا هم وقتى اثر خود را مى‌بخشد و آدمى را به اعمال صالح و صفات پسنديده نفسانى از قبيل خشيت و خشوع و اخلاص و امثال آن مى‌كشاند كه انگيزه‌هاى باطل و مكرهاى شيطانى بر آن غلبه نكند. و يا به عبارت ديگر، ايمان ما مقيد به يك حال معين نباشد، هم چنان كه خداى تعالى بدان اشاره فرموده است: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‌ حَرْفٍ‌) [1].

پس، مؤمن وقتى على الاطلاق مؤمن است كه آنچه مى‌كند مبتنى بر اساسى حقيقى و واقعى و مقتضاى ايمان باشد چون ايمان اقتضا دارد كه اگر انسان عبادت مى‌كند خشوع داشته باشد، و هر كارى كه مى‌كند خالى از لغو و امثال آن باشد.

[مراد از لغو و اعراض از لغو، و اشاره به اينكه وصف مؤمنين به اعراض از لغو كنايه از علو همت و كرامت نفس ايشان است‌]

( وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ .)

كار لغو آن كارى است كه فايده نداشته باشد، و بر حسب اختلاف امورى كه فايده‌

[1] بعضى از مردم خدا را به زبان و به ظاهر مى‌پرستند. سوره حج، آيه 11.