كند بر يگانگى رب تعالى، چون مكرر گفتيم كه مشركين خداى را قبول دارند، ولى او را رب العالمين نمى‌دانستند، بلكه مى‌گفتند عالميان هر ناحيه‌اش ربى دارد و خدا رب آن ارباب است، نه رب العالمين، چون خودش به طور مستقيم در عالميان ربوبيت و تدبير ندارد.

[توضيح و تفصيل معناى جمله:(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ) و بيان مراد از قلب، و چگونگى دريافت وحى به وسيله قلب‌]

(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ) مراد از روح الامين جبرئيل (ع) است، كه فرشته وحى مى‌باشد، به دليل آيه‌(مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ)[1] و در جاى ديگر او را روح القدس خوانده، فرموده:(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ)[2] كه ما در تفسير دو سوره نحل و اسراء بحثى پيرامون معناى روح گذرانديم.

و اگر جبرئيل را امين خواند، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه او مورد اعتماد خداى تعالى و امين در رساندن رسالت او به پيامبر او است، نه چيزى از پيام او را تغيير مى‌دهد و نه جابجا و تحريف مى‌كند، نه عمدا و نه سهوا و نه دچار فراموشى مى‌گردد، هم چنان كه توصيف او در جاى ديگر به روح قدس نيز به اين معانى اشاره دارد، چون او را منزه از اين گونه منقصت‌ها معرفى مى‌كند.

و اگر فرمود:(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ) براى اين بود كه كلمه نزل را با حرف باء متعدى كند، نه اينكه به قول بعضى‌[3] باء را براى مصاحبت آورده باشد، تا معناى جمله اين باشد كه قرآن را با معيت جبرئيل نازل كرده، چون در اين مقام عنايت در اين نبوده كه با قرآن كسى هم آمده يا نه، بلكه عنايت تنها در نزول قرآن بوده.

ضمير در نزل به به قرآن برمى‌گردد، بدان جهت كه كلامى است تركيب شده از الفاظى، و البته آن الفاظ هم داراى معانى حقه‌اى است، نه اينكه به قول بعضى‌[4] از مفسرين آنچه جبرئيل آورده تنها معانى قرآن بوده باشد و رسول خدا 6 آن معانى را در قالب الفاظ ريخته باشد، البته الفاظى كه درست آن معانى را حكايت كند.

زيرا همانطور كه معانى از ناحيه خدا نازل شده، الفاظ هم از آن ناحيه نازل شده است، به شهادت آيات زير كه به روشنى اين معنا را مى‌رسانند، از آن جمله فرموده:

[1] كسانى كه با جبرئيل دشمنى مى‌كنند، بايد بدانند كه او است كه اين قرآن راى به اذن خدا بر قلب تو نازل كرد. سوره بقره، آيه 97.

[2] بگو روح القدس آن راى از ناحيه پروردگار بر من به حق نازل كرد. سوره نحل، آيه 102.

[3] روح المعانى، ج 19، ص 120.

[4] روح المعانى، ج 19، ص 121.