مى‌كند، بدون اينكه از وسط راه به سوى چپ و راست آن متمايل گشته، يا به خاطر افراط و تفريط بكلى از آن منحرف شود، چون اگر (متمايل و يا منحرف) بشود در نظام طرح شده خللى روى مى‌دهد و به دنبال آن غايت خود آن جزء و غايت همه عالم رو به تباهى مى‌گذارد.

و اين هم ضرورى و واضح است، كه بيرون شدن يك جزء از آن خطى كه برايش ترسيم شده و تباهى آن نظمى كه براى آن و غير آن لازم بوده، باعث مى‌شود ساير اجزاء با آن هماهنگى نكنند و در عوض با آن بستيزند، اگر توانستند آن را به راه راستش بر مى‌گردانند و به وسط راه و حد اعتدال بكشانند كه هيچ، و اگر نتوانستند، نابودش نموده آثارش را هم محو مى‌كنند، تا صلاح خود را حفظ نموده و عالم هستى را بر قوام خود باقى بگذارند و از انهدام و تباهى نگه بدارند.

انسانها نيز كه جزئى از اجزاى عالم هستى هستند، از اين كليت مستثنى نيستند، اگر بر طبق آنچه كه فطرتشان به سوى آن هدايتشان مى‌كند رفتار كردند، به آن سعادتى كه بر ايشان مقدر شده مى‌رسند و اگر از حدود فطرت خود تجاوز نمودند، يعنى در زمين فساد راه انداختند، خداى سبحان به قحط و گرفتارى، و انواع عذابها و نقمت‌ها گرفتارشان مى‌كند، تا شايد به سوى صلاح و سداد بگرايند، هم چنان كه فرمود:(ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ)[1].

و اگر هم چنان بر انحراف و فساد خود بمانند و به خاطر اينكه فساد در دلهايشان ريشه دوانيده از آن دل بر نكنند، آن وقت به عذاب استيصال گرفتارشان مى‌كند و زمين را از لوث وجودشان پاك مى‌سازد، هم چنان كه فرمود:(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ)[2] و نيز فرموده:(وَ ما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى‌ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ)[3].

و نيز فرموده:(أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ)[4] و اين بدان جهت است كه وقتى‌

[1] فساد در دريا و خشكى عالم هويدا گشت، به خاطر كارهايى كه مردم به دست خود كردند و تا آنكه خدا بعضى از آثار عملهايشان را به ايشان بچشاند، باشد كه برگردند. سوره روم، آيه 41.

[2] و اگر اهل قريه‌ها ايمان مى‌آوردند و تقوى پيشه مى‌كردند، هر آينه بركات آسمان و زمين را به رويشان باز مى‌كرديم، اما تكذيب كردند، پس ما نيز آنان را به آنچه كه مى‌كردند گرفتيم. سوره اعراف، آيه 96

[3] پروردگار تو هيچ گاه اهل يك قريه را به خاطر يك ظلم، با اينكه همه در پى اصلاحند هلاك نمى‌كرد. سوره هود، آيه 117.

[4] زمين را بندگان صالح من به ارث مى‌برند. سوره انبياء، آيه 105.