يومئذ متعلق به همان است، و كلمه حق خبر ملك است. بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند: كلمه يومئذ متعلق به خبرى است كه صفت حق است، و حذف شده. بعضى ديگر گفته‌اند:

مراد از يومئذ يوم اللَّه است بعضى ديگر گفته‌اند: يومئذ خبر براى ملك است، و كلمه حق صفت براى مبتداء است. و چون اين اقوال سخنانى بى پايه بود از تعقيب آنها صرفنظر شد.

[آه و حسرت ظالم (منحرف از هدايت) در روز قيامت: (يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا، يا وَيْلَتى‌ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا )]

(وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‌ يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا) راغب در مفردات گفته كلمه: عض به معناى دندان گرفتن است، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:( عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ‌)- سر انگشتان خود به دندان بگزيد و نيز فرموده:( وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ‌)- روزى كه ستمگر دستان خود را با دندان مى‌گزد و اين عبارت است از ندامت، چون عادت مردم همين است كه در هنگام ندامت چنين مى‌كنند[2] و به همين جهت در چنين مواقعى آرزو مى‌كند اى كاش فلان كار كه در اثر فوتش به چنين روزى دچار شدم از من فوت نمى‌شد، هم چنان كه قرآن حكايت كرده كه مى‌گويند (يا وَيْلَتى‌ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا)- اى كاش فلانى را دوست خود نمى‌گرفتم .

و ظاهرا مراد از ظالم جنس ستمگر باشد، و آن عبارت است از هر كسى كه به هدايت رسول به راه راست نرود، و نيز مراد از رسول هم جنس رسول است، هر چند كه از نظر مورد مراد از ظالم ستمگران اين امت است، و مراد از رسول رسول خدا 6 است.

و معناى آيه اين است كه: به ياد آر روزى را كه ستمگر آن چنان پشيمان مى‌شود كه از فرط و شدت ندامتش مى‌گويد: اى كاش راهى با رسول باز مى‌كردم و در نتيجه راه باريكى به سوى هدايت به دست مى‌آوردم .

(يا وَيْلَتى‌ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا) اين جمله تتمه آرزوى ستمگر نادم است و كلمه فلان كنايه از نام شخصى مذكر، و كلمه فلانة كنايه است از نام شخصى مؤنث راغب مى‌گويد: كلمه: فلان و فلانه كنايه است از انسان، و الفلان و الفلانة، با- الف و لام- كنايه است از حيوانات‌[3].

و معناى آيه اين است كه يا ويلتى يعنى واى كه هلاك شدم ليتنى لم اتخذ

[1] روح المعانى، ج 19، ص 10 و 11.

[2] مفردات راغب، ماده عض .

[3] مفردات راغب، ماده فلن .