پس تبارك از خداى تعالى، به معناى اختصاص او به خير كثيرى است كه به بندگان خود افاضه ميكند و چون همانطور كه قبلا هم گفتيم كه خلق به معناى تقدير است پس اين خير كثير همه‌اش در تقدير او هست، و آن عبارت است از ايجاد موجودات و تركيب اجزاء آن، به طورى كه هم اجزايش با يكديگر متناسب باشد، و هم با موجودات ديگر سازگارى داشته باشد، و خير كثير هم از همين جا برمى‌خيزد و منتشر مى‌شود.

و از اينكه فرمود: او بهترين خالق‌ها است فهميده مى‌شود كه خلقت تنها مختص به او نيست و همين طور هم هست، چون همانطور كه قبلا هم گفتيم كه خلقت به معناى تقدير است و تقدير يعنى مقايسه چيزى با چيز ديگر و اين اختصاص به خداى تعالى ندارد، علاوه بر اين، در كلام خود خداى عز و جل خلقت به غير خدا هم نسبت داده شده، آنجا كه فرموده:(وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ)[1] و نيز فرموده:(وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً)[2].

(ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ) اين جمله بيان آخرين مراحل تدبير الهى است و مى‌رساند كه مرگ از مراحلى است كه در مسير تقدير به طور وجوب و حتم بايد باشد و همه بايد آن را طى كنند. و همان طور كه قبلا گذشت مرگ يكى از حقايق است، هم چنان كه فرموده:(كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً)[3].

( ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ .)

و اين همان تماميت تدبير و آخرين نقطه در مسير آدمى است، چون هر كه بدانجا قدم بگذارد ديگر بيرون شدنى نيست.

[مقصود از طرائق در آيه:(وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ ...)]

( وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ .)

مراد از طرائق هفتگانه به قرينه كلمه فوقكم آسمانهاى هفتگانه است و اگر آسمانها را طرائق (جمع طريقه، يعنى راه‌هاى عبور و مرور) ناميده از اين باب است كه آسمانها محل نازل شدن امر از ناحيه خدا به سوى زمين است، هم چنان كه فرموده:(يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ)[4] و نيز فرموده:(يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ)[5].

[1] و آن زمان كه خلق مى‌كردى از گل چيزى به شكل مرغ. سوره مائده، آيه 11.

[2] تهمتى خلق مى‌كنيد. سوره عنكبوت، آيه 17.

[3] هر نفسى چشنده مرگ است و ما شما را با خير و شر مى‌آزماييم. سوره انبياء، آيه 35.

[4] امر از بين آنها نازل مى‌شود. سوره طلاق، آيه 12.

[5] امر را از آسمان تا زمين تدبير نموده، آن گاه به سوى او عروج مى‌كند. سوره الم سجده، آيه 5.