اهورامزدا دانسته، او را ايجاد كننده همه مى‌دانستند.

و اما مراد از مشركين در(وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا) همان وثنى‌ها هستند كه بت مى‌پرستيدند، و اصول مذاهب آنها سه است: يكى مذهب وثنيت صابئه، و يكى وثنيت برهمائيه، و يكى بودايى. البته اين سه مذهب اصول مذاهب مشركين است، و گر نه اقوام ديگرى هستند كه از اصنام هر چه بخواهند و به هر نحوى بخواهند مى‌پرستند، بدون اينكه پرستش خود را بر اصل منظمى استوار سازند، مانند بت‌پرستان حجاز، و طوائفى در اطراف معموره جهان، كه گفتار مفصل و شرح عقايدشان در جلد دهم اين كتاب گذشت.

(إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ)- مقصود از اين فصل فصل قضاء و حكم به حق در مسائلى است كه صاحبان اين مذاهب در آن اختلاف داشته‌اند، تا محق آنان از مبطل جدا شود، آن چنان كه هيچ ساترى در ميان نماند، و هيچ حاجبى جلو آن حكم به حق را نگيرد.

و اگر كلمه ان در اين آيه شريفه تكرار شده براى تاكيد است، چون ميان ان ، اول، و خبرش زياد فاصله شده، لذا دوباره ان را تكرار فرموده تا تاكيد، اثر خود را ببخشد.

نظير اين تكرار در سوره نحل آمده:(ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ)[1] و نيز در همان سوره اين تكرار آمده، مى‌فرمايد:(ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ، وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ)[2].

(إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ شَهِيدٌ)- اين جمله تعليل آن فصل است كه چگونه فصل به حق است.

(أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ ...) ظاهرا خطاب در جمله‌(أَ لَمْ تَرَ) به همه كسانى است كه مى‌توانند ببينند و صلاحيت خطاب را دارند، و منظور از ديدن در اينجا، دانستن است.

البته ممكن هم هست بگوييم خطاب مختص به رسول خدا 6 است، و مقصود از رؤيت، رؤيت قلبى است، هم چنان كه در باره آن فرموده:(ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‌، أَ فَتُمارُونَهُ عَلى‌ ما يَرى‌)[3].

[1] سوره نحل، آيه 110.

[2] سوره نحل، آيه 119.

[3] دل در آنچه ديد دروغ نگفت، آيا در آنچه وى ديد با او مى‌ستيزيد. سوره نجم، آيات، 11 و 12.