و شايد ندرت امثال اين حوادث باعث شده كه احتمال آن را در علوم عادى و مستند به حس مضر ندانند، و شكى نكنند در اينكه زيد كه امروز آمده همان زيد ديروز است.

ولى خواننده عزيز مى‌داند كه اين پاسخ ماده اشكال را ريشه كن نمى‌كند، براى اينكه همين كه امكان مغايرت ميان حس و محسوس را قبول كنيم اشكال وارد مى‌شود و مساله ندرت آن را حل نمى‌كند مگر اينكه ادعا كنيم كه اگر اينگونه موارد را علم مى‌ناميم با اينكه در واقع علم و اطمينان نيست به خاطر غفلتى است كه در احتمال خلاف و شك و ترديد داريم، و اين غفلت ناشى از ندرت مخالفت است. علاوه بر اين اگر مغايرت حس و محسوس جائز و ممكن باشد، و در هر موردى احتمالش را بدهيم، ديگر از كجا مى‌فهميم كه اين مغايرت نادر است؟!. پس حق مطلب اين است كه اشكال دوم و جوابش هر دو از اصل فاسد است.

اما فساد اشكال، براى اينكه اين اشكال وقتى درست است كه آنچه به حس ما، در مى‌آيد عين واقعيت و خارجيت محسوس باشد، نه صورتى از آن، و كسى كه چنين بپندارد قطعا از معناى بديهى بودن احكام نيز حتى غفلت داشته، و از اين هم غافل است كه تحميل حكم حس بر محسوس خارجى كار فكر و نظر است، نه كار خود حس.

توضيح اينكه آنچه را كه حس از خارج مى‌گيرد صورت و عكسى از كيفيات و هيات‌هاى آن است، كه تا حدى شبيه به خود آن است، نه اينكه عين خارجى را حس كند و بعد از آنكه اين صورت‌گيرى مكرر شد با تجربه و نظر مى‌فهمد كه واقعيت و خارجيت آن موجود خارج نيز مطابق با آن صورتى است كه از آن گرفته است.

دليل بر اين معنا هم انواع مغايرت‌هايى است كه ميان حس و محسوس خارجى مشاهده مى‌كنيم، و آنها را به غلطهاى حسى تعبير مى‌كنيم، مانند كوچك ديدن شى‌ء بزرگى را از دور، و پائين ديدن بالا، و مستقيم را مايل، و متحرك را ساكن، و همچنين عكس آن كه بر حسب اختلاف مناظر پديد مى‌آيد، و همچنين ساير حواس هم چنان كه يك انسان را از دور كوچك مى‌بينيم، و بعد از چند بار تكرار شدن و تجربه آموختن، حكم مى‌كنيم كه اين انسان بسيار خرد نيز به اندازه ما است، و خورشيد را به اندازه يك بشقاب مى‌بينيم، و نيز مى‌بينيم كه به دور زمين مى‌چرخد، ولى برهانهاى رياضى حس ما را تخطئه نموده اثبات مى‌كند كه آفتاب چند برابر بزرگتر از زمين است و بر خلاف آنچه ما حس مى‌كنيم زمين به دور خورشيد مى‌چرخد.

پس روشن شد كه آنچه در حقيقت محسوس ما است صورتى از موجود خارجى است،