كه در طوايف آنها هست. و اين خود نوعى سرزنش و مذمتى است از مردم به خاطر اختلافشان در دين و نافرمانى خدا در پرستش معبود يگانه.

و در جمله‌(كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُونَ) بيان مى‌كند كه اختلافشان در امر دين ناديده گرفته نمى‌شود بلكه همگى به سوى خدا بازگشت نموده بر طبق اختلافى كه در امر دين كردند سزا داده مى‌شوند. هم چنان كه تفصيل در آيه‌(فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ ...) نيز بدان اشاره دارد. و اگر جمله‌(كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُونَ) را بدون عطف آورده براى اين است كه اين جمله در واقع جوابى است از سؤالى تقديرى، گويى كسى پرسيده عاقبت اختلافشان در امر دين چه خواهد بود و چه نتيجه خواهد داد در پاسخ فرموده همه به سوى ما بر مى‌گردند و طبق عملشان مجازاتشان مى‌كنيم .

(فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ) اين آيه تفصيل حال اختلاف كنندگان است از نظر جزاى اخروى، و به زودى آيه‌اى خواهد آمد كه به منزله بيان و تفصيل جزاى دنيايى ايشان است كه در آن مى‌فرمايد:(وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ).

پس معناى اينكه فرمود:(فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ) اين است كه از افراد بشر هر كس چيزى از اعمال صالح را به جاى آورد- البته عمل صالح را مقيد به ايمان كرد چون عمل بدون ايمان اثرى ندارد-.

و مراد از ايمان به طورى كه از سياق و مخصوصا از آيه گذشته كه مى‌فرمود:(وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ) بر مى‌آيد قطعا ايمان به خدا است، چيزى كه هست ايمان به خدا جداى از ايمان به انبيايش نيست، آن هم همه آنان، بدون استثناء، زيرا فرموده:( إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ، وَ يُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ‌) ...(أُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ حَقًّا )[1].

(فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ)- يعنى سعى ايشان مستور نمى‌ماند. كفران در مقابل شكر است، و لذا از اين معنا در موضعى ديگر چنين تعبير آورده:(وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً)[2].

و معناى اينكه فرمود:(وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ) اين است كه ما اعمالشان را در صحيفه‌

[1] يعنى كسانى كه به خدا و پيامبرانش كفر مى‌ورزند، و ميان خدا و پيامبرانش جدايى انداخته، مى‌گويند: به بعضى ايمان مى‌آوريم، و به بعضى كفر مى‌ورزيم ... حقا اينان كافرند. سوره نساء، آيات 150 و 151.

[2] سوره دهر، آيه 22.