(وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ ...) است، همچنين توطئه و زمينه چينى براى جمله بعدى است، كه مى‌فرمايد:(وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً)- يعنى ما شما را به آنچه كراهت داريد از قبيل مرض و فقر و امثال آن، و به آن چه دوست داريد، از قبيل صحت و غنى و امثال آن، مى‌آزماييم، آزمودنى- گويا فرموده: هر يك از شما را به حياتى محدود، و مؤجل زنده مى‌داريم، و در آن حيات به وسيله خير و شر امتحان مى‌كنيم، امتحان كردنى، و سپس به سوى پروردگارتان بازگشت مى‌كنيد، پس به له و عليهتان حكم مى‌كند.

در اين جمله به علت حتمى بودن مرگ نيز اشاره كرده، و آن اين است كه اصولا زندگى هر كسى حياتى است امتحانى و آزمايشى، و معلوم است كه امتحان جنبه مقدمه دارد و غرض اصلى متعلق به خود آن نيست، بلكه متعلق به ذى المقدمه است، و اين نيز روشن است كه هر مقدمه‌اى ذى المقدمه‌اى دارد، و بعد از هر امتحانى موقفى است كه در آن موقف نتيجه امتحان معلوم مى‌شود، پس براى هر صاحب حياتى مرگى است حتمى، و بازگشتى است به سوى خداى سبحان، تا در آن بازگشت در باره‌اش داورى شود.

(وَ إِذا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُواً أَ هذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ وَ هُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمنِ هُمْ كافِرُونَ).

كلمه ان در اين آيه نافيه است، و مراد از اينكه فرمود:(إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُواً)، اين است كه منظور مشركين از معاشرت با رسول خدا 6 را منحصر در استهزاى به آن جناب كند، و خلاصه معنا اين است كه ايشان جز مسخره كردن تو منظور ديگرى از آمد و شد با تو ندارند.

و تقدير جمله ا هذا الذى يذكر آلهتكم ، يقولون أ هذا ... و يا قائلين أ هذا الذى ... است، و اين جمله حكايت استهزايى است كه ايشان مى‌كردند، و استهزايشان همين است كه نام او را نبردند، و با ذكر وصف به وى اشاره كردند، و مقصودشان از اينكه گفتند: آيا اين است كه خدايان شما را ياد مى‌كند؟ اين است كه خدايان شما را به بدى ياد مى‌كند، و نيز اگر نام آن جناب را نبردند، منظورشان احترام از خدايان خود بوده، نظير كلام مشركين زمان ابراهيم كه مى‌گفتند:(سَمِعْنا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقالُ لَهُ إِبْراهِيمُ)[1].

و جمله‌(وَ هُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمنِ هُمْ كافِرُونَ)، در موضع حال است، از ضمير در ان يتخذونك ، يا حال است از فاعل يقولون - كه گفتيم در تقدير است- و اين به ذهن‌

[1] شنيده‌ايم كه جوانى است ابراهيم نام. سوره انبيا، آيه 60.