(وَ ساءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ حِمْلًا)- كلمه ساء از افعال ذم است مانند بئس و معنايش اين است كه بار ايشان در روز قيامت بد بارى است. و كلمه حمل با كسره حاء و فتحه آن به يك معنا است چيزى كه هست اگر با كسره خوانده شود مراد از آن بارى خواهد بود كه در ظاهر حمل مى‌شود مانند بارهايى كه به دوش كشيده مى‌شود، و اگر با فتحه خوانده شود مراد از آن بارهاى باطنى است مانند طفل در شكم.

[معناى جمله:( وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً)]

(يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً).

جمله‌(يَوْمَ يُنْفَخُ ...) بدل از(يَوْمَ الْقِيامَةِ) در آيه قبلى است و نفخ صور كنايه از احضار و دعوت است و لذا دنباله آن به زودى مى‌فرمايد(يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لا عِوَجَ لَهُ ...).

كلمه زرق جمع ازرق است كه به معناى كبود است كه يكى از رنگها است و از فراء[1] نقل شده كه گفته است: مراد از زرق محشور شدن مجرمين و كور بودن ايشان است چون چشم وقتى بينائيش از بين مى‌رود كبود مى‌شود، و اين معناى خوبى است و آيه‌(وَ نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ عُمْياً)[2] آن را تاييد مى‌كند. بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند مراد كبودى بدنهاى ايشان به خاطر خستگى و تشنگى است. بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند: كبودى چشمان است چون بدترين رنگ چشم نزد عرب كبود آن است و عرب با چشم كبود سخت دشمن است. بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند مراد از آن تشنگى مجرمين است چون وقتى انسان به شدت تشنه شود رنگ چشمش تغيير مى‌كند و كبود رنگ به نظر مى‌رسد. و ليكن هيچ يك از اين اقوال مورد پسند نيست.

( يَتَخافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً) ...(إِلَّا يَوْماً ) كلمه تخافت به اين معنا است كه عده‌اى با يكديگر آهسته صحبت كنند، و اين آهسته سخن گفتن در اهل محشر به خاطر هول مطلع و فزعى است كه به ايشان دست مى‌دهد، و جمله‌(إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً) بيان همان كلامى است كه بين خود، تخافت مى‌كنند، و معناى جمله به طورى كه از سياق بر مى‌آيد اين است كه به صورت پچ‌پچ به يكديگر مى‌گويند قبل از قيامت در دنيا بيش از ده روز نمانديد، و منظورشان از اين سخن، اندك شمردن عمرى است كه در دنيا كردند نسبت به خلود و ابديتى كه نشانه‌هاى آن برايشان آشكارا شده.

[1] روح المعانى، ج 16، ص 261.

[2] ايشان را در روز قيامت محشور مى‌كنيم در حالى كه كور و به رو افتاده‌اند. سوره اسرى، آيه 97.

[3] ( 3، 4) روح المعانى، ج 16، ص 260.

[4] ( 3، 4) روح المعانى، ج 16، ص 260.

[5] تفسير فخر رازى، ج 22، ص 114.