و معناى اينكه فرمود:(وَ لَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلًا) اين است كه هم خود آخرت بزرگتر از دنيا است، و هم برتريها و امتيازاتش بزرگتر از برتريها و امتيازات دنيا است، پس كسى خيال نكند كه اهل آخرت در زندگى يكسانند و نيز توهم نكند كه تفاوت زندگى اهل آخرت مانند تفاوت در زندگى دنيا است، بلكه آخرت خانه‌ايست وسيع‌تر از دنيا، وسعتى كه نمى‌شود آن را به چيزى قياس كرد.

آرى برتريهاى دنيايى به خاطر اختلافى است كه در اسباب مادى دنيا است، و چون اين اسباب محدود است و دنيا دار تزاحم است در نتيجه برتريهاى دنيا هم محدود است، به خلاف برتريهاى آخرت كه به خاطر اختلاف اسباب كونيه نيست، بلكه به خاطر اختلافى است كه جانها و دلها در ايمان و اخلاص كه از احوال قلب است، دارند و اختلاف احوال قلب وسيع‌تر از اختلاف احوال جسم است، وسعتى كه نتوان با چيزى مقايسه كرد، هم چنان كه فرمود:(إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ)[1]، و نيز فرموده:(يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ)[2].

بنا بر اين نتيجه اين مى‌شود كه خداى سبحان رسول گرامى خود را دستور مى‌دهد كه فضيلتها و برتريهاى اعتبارى را كه در ميان اهل دنيا هست وسيله قرار داده و از آن برتريها به برتريهاى درجات آخرت پى ببرد، چون برتريها باعث اختلاف ادراكات باطنى و نيات و اعمال مى‌شود، آرى هر چه قدرت بيشتر شد عملهاى بيشترى براى انسان مقدور مى‌شود، و هر چه آن كم شد اين نيز كم مى‌گردد، و همين اختلاف باعث اختلاف درجات آخرت خواهد شد.

(لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا).

در مفردات مى‌گويد: خذلان بدين معنا است كه آن كس كه آدمى احتمال مى‌دهد او را يارى كند در هنگام احتياج يارى نكند[3].

و اين آيه به منزله نتيجه‌اى براى آيات قبل است كه سنت خدا در بندگانش را يادآور بود، و به اين معنا خاتمه يافت كه هر كس از بندگان خدا دنياى عاجل را بطلبد همين طلبش او را در آخر به آتش و مذموميت و مدحوريت منتهى مى‌كند، و هر كس از ايشان كه آخرت‌

[1] اگر اظهار كنيد آنچه در دلها داريد و يا پنهانش كنيد خداوند با آن محاسبه‌تان مى‌كند. سوره بقره، آيه 284.

[2] روزى كه مال و فرزندان سودى نبخشد مگر كسى كه با دل سالم نزد خدا آيد. سوره شعراء، آيه 89.

[3] مفردات راغب، ماده خذل .