بنا بر اين موجودات از اين جهت كه مخلوق اويند افعال او هستند، افعالى كه با هستى خود و صفات هستى خود هستى خداى را حكايت مى‌كنند، صفات علياى او را نشان مى‌دهند، و اينكه گفتيم فعل هميشه هم سنخ فاعل است همين معنا است نه اينكه فعل واجد هويت فاعل بوده و مانند حقيقت ذات او باشد، زيرا اين حرف با بداهت و ضرورت مخالف است.

[بيان آيات‌]

[معناى روح و مراد از امر خدا و توضيح اينكه روح از امر خدا است‌]

(وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا).

كلمه روح به طورى كه در لغت معرفى شده به معناى مبدأ حيات است كه جاندار به وسيله آن قادر بر احساس و حركت ارادى مى‌شود و به لفظ روح هم ضمير مذكر بر مى‌گردد و هم مؤنث و چه بسا در استعمال اين كلمه جواز صادر شده كه مجازا در امورى كه به وسيله آنها آثار نيك و مطلوبى ظاهر مى‌شود اطلاق بكنند، چنان كه علم را حيات نفوس مى‌گويند چنانچه خداى تعالى هم فرمود:(أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ)[1] كه مقصود از آن زنده كردن، هدايت نمودن به سوى ايمان است، و در آيه شريفه‌(يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ)[2] هم از همين باب جمعى روح را به وحى تفسير كرده‌اند و همچنين آيه‌(وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا)[3] كه مراد از آن قرآن است كه آن نيز وحى است، و گفته‌اند كه اگر خدا قرآن و وحى را روح ناميده از اين باب بوده كه نفوس مرده به وسيله آن حيات و زندگى مى‌يابند هم چنان كه روح معروف مايه حيات جسدهاى مرده است.

و به هر حال كلمه روح در بسيارى از آيات مكى و مدنى تكرار شده، و در همه جا به اين معنايى كه در جانداران مى‌يابيم و مبدأ حيات و منشا احساس و حركت ارادى است نيامده، مثلا يك جا فرمود:(يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا)[4] و نيز فرموده‌(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ)[5] كه بدون ترديد مراد از آن در اين دو آيه غير روح حيوانى و غير ملائكه است، و قبلا هم روايتى از على (ع) نقل كرديم كه آن جناب به آيه‌(يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى‌ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ)[6] استدلال فرموده بود بر اينكه روح‌

[1] كسى كه مرده بود زنده‌اش كرديم. سوره انعام، آيه 122.

[2] ملائكه با امر او روح را مى‌آورند. سوره نحل، آيه 2.

[3] و اينچنين روحى از امر خود را به تو وحى كرديم. سوره شورى، آيه 52.

[4] روزى كه روح و ملائكه به صف مى‌ايستند. سوره نبا، آيه 38.

[5] ملائكه و روح در آن شب به امر پروردگارشان هر چيزى را نازل مى‌كنند. سوره قدر، آيه 4.

[6] خدا فرشتگان و روح را به امر خود بر هر كه از بندگان خواهد مى‌فرستد ... سوره نحل، آيه 2.