مى‌شود خطام و دقاق و تراب.

و مبرد مى‌گويد: هر چيزى كه در نهايت نرمى سائيده شده باشد آن را رفات مى‌گويند[1].

[مشركين دليلى بر انكار معاد نداشته، فقط آن را استبعاد مى‌كنند و خداوند با اشاره به قدرت مطلقه خود به آنان پاسخ مى‌دهد]

در اين آيه شريفه همان مطالب قبلى دنبال شده و مساله نفهميدن و نداشتن درك مشركين تعقيب گرديده است كه تحقق معاد را با اينكه از اهم معارف قرآنى است انكار مى‌كردند آرى مساله معاد واضح‌ترين مطلبى است كه از راه وحى و هم از راه عقل بر آن استدلال شده است، حتى خداى تعالى آن را در كلام خود چنين وصف كرده كه (لا رَيْبَ فِيهِ‌)- جاى شك در آن نيست و اين منكرين هم غير از بعيد شمردن مساله معاد، هيچگونه دليلى بر انكار خود و بر نبودن معاد در دست ندارند.

و بزرگترين چيزى كه اين استبعاد را در دلهايشان جلوه داده اين پندار است كه مرگ يعنى نابودى، و بعيد است چيزى بعد از نابودى دوباره موجود شود هم چنان كه گفته‌اند(أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً) آيا بعد از مرگ و فساد بدنهايمان كه هيچ اثرى از آن نمانده دوباره از نو خلق مى‌شويم و به صورت انسانهايى كه بوديم در مى‌آئيم؟ چه برگشتن دورى.

خداى سبحان اين استبعادشان را رد نموده و آن را با قدرت مطلقه خود و به رخ كشيدن خلقت نخست، جواب داده كه به زودى خواهد آمد.

(قُلْ كُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِيداً أَوْ خَلْقاً مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ).

از آنجايى كه منكرين معاد كلام خود را با تعبيرى غرورآميز چون‌(أَ إِذا كُنَّا ...) اداء كرده بودند، خداوند دستور داد تا با امر تسخيرى به ايشان بفرمايد: اگر سنگ يا آهن و يا هر چه بزرگ‌تر از آن و دورتر از انسان شدن باشيد باز هم خداوند شما را به صورت انسان در خواهد آورد.

بنا بر اين آيه شريفه، اشاره به اين است كه قدرت مطلقه الهى را تجديد خلقت هيچ چيزى به ستوه نمى‌آورد، چه استخوانهاى پوسيده و توتيا شده، و چه آهن و چه غير آن.

و معنايش اين است كه به ايشان بگو اگر از هر چيزى باشيد سخت‌تر از استخوان‌هاى پوسيده مانند سنگ يا آهن و يا مخلوقى ديگر و در نتيجه استبعادتان چند برابر و از اين بيشتر باشد.

خداوند به زودى شما را به خلقت اولتان برخواهد گردانيد، و مبعوثتان خواهد نمود.

[1] مجمع البيان، ج 6، ص 419.