كهف براى او ذريه معرفى نموده، مى‌فرمايد:(أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ)[1] البته ولايتشان جزئى است، مثلا يكى از ايشان بر بعضى از مردم ولايت و تصرف دارد، ولى بر بعض ديگر ندارد، يا در بعض اعمال دارد و در بعض ديگر ندارد و يا اينكه اصلا ولايت واقعى ندارند بلكه ولايتشان در حدود معاونت و كمك شيطان اصلى است، و ريشه تمامى كارهايى كه از ديگران سر مى‌زند همان ابليس است.

[معناى اينكه در قيامت شيطان به اتباع خود مى‌گويد: خدا به شما وعده حق داد و من به شما وعده دادم ولى وفا نكردم ]

گوينده اين جمله:(إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ) همان ابليس است و مقصودش از اين حرف اين است كه، ملامت گناهكاران و مشركين را از خود دور سازد، پس اين كه گفت:(إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ)، معنايش اين است كه: خداوند به شما وعده‌اى داد كه اينك وقوع آن و مشاهده حساب و جنت و نار در امروز، آن وعده را محقق ساخت، و من هم به شما وعده‌اى دادم ولى به آن وفا نكردم، چون خلاف آنچه را كه وعده داده بودم محقق شد. اين آن معنايى است كه مفسرين براى آيه كرده‌اند[2].

بنا بر اين، مقصود از وعده‌اى كه داده شد همه چيزهايى است كه، اثباتا و نفيا مربوط به معاد باشد، يعنى خداوند آنها را اثبات، و ابليس آنها را نفى مى‌كرده، و اخلاف وعده هم به معناى روشن شدن دروغ بودن آن است كه در حقيقت ملزوم را گفته و لازمه آن را اراده كرده است.

ممكن هم است- و بلكه وجه صحيح همين است كه- بگوييم وعده‌اى كه داده شد منحصر در پاداش اخروى نيست، بلكه شامل وعده دنيوى هم مى‌شود و تمام افراد مؤمن و مشرك را در بر مى‌گيرد، چون زندگى دنيا و آخرت متطابق هم مى‌باشند و در حقيقت زندگى دنيا الگوى زندگى آخرت است، و خداى تعالى اهل ايمان را به زندگى پاكيزه و با سعادت وعده داده و اهل شرك را كه از ياد او اعراض مى‌كنند، به زندگى تنگ و توأم با اندوه و عذاب درونى در دنيا وعده داده، و آن گاه هر دو گروه را به يك زندگى ديگرى كه در آن حساب و كتاب و بهشت و جهنم است وعده داده است، اين وعده‌اى است كه خداى تعالى به بشر داده است.

از آن سو ابليس هم اولياى خود را به خواسته‌هاى دلپذير و آرزوهاى دور و

[1] آيا شيطان و ذريه‌اش را ولى و صاحب خود انتخاب نموده‌ايد؟! سوره كهف، آيه 50.

[2] منهج الصادقين، ج 5، ص 132 و مجمع البيان، ج 4، ص 213، طبع بيروت و تفسير فخر رازى، ج 19، ص 109.