است، نتيجه بگيرند كه پس تمامى حرفهايش افتراى به خداست، در نتيجه پس او جز افتراء، كار ديگر و حرف ديگرى ندارد.

و در جمله‌(بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ) منظور اكثر مشركين است كه آن جناب را متهم كرده بودند به اينكه مفترى است، و مى‌خواهد بفرمايد اين اكثر، حقيقت حال را نمى‌دانند، و نمى‌فهمند كه حكمت تبديل آيه چيست، و بزودى در جواب آن برايشان معلوم مى‌شود كه احكام الهى تابع مصالح بندگان است پاره‌اى از اين مصالح بر حسب تغير اوضاع و احوال و زمانها تبدل مى‌پذيرد، در نتيجه حكم خدا هم تغيير پيدا مى‌كند، و حكم ديگرى كه مصلحت تازه‌اى دارد جعل مى‌شود.

پس بيشتر اين مشركين از اين مساله غافلند، تنها اقليتى از آنها هستند كه بر اين حقيقت وقوف دارند، البته آنهم وقوف اجمالى، ولى چيزى كه هست همانها هم به يك جهت ديگرى زير بار نمى‌روند، و آن استكبار و عناد با حق است كه حرف‌هايى را بدون اينكه رعايت جانب حق را بكنند مى‌زنند.(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُدىً وَ بُشْرى‌ لِلْمُسْلِمِينَ).

در ابتداء سوره اشاره‌اى به معناى روح رفت و قدس به معناى طهارت و پاكى است، و ظاهرا اضافه روح به قدس به منظور اختصاص باشد، يعنى روحى كه از قذارتها و پليديهاى مادى طاهر، و از خطاء و غلط منزه است، و همين روح القدس در جاى ديگر از قرآن به روح الامين تعبير شده و در جايى ديگر به جبرئيل كه يكى از ملائكه است و فرموده:(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ)[1] و نيز فرموده:(مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ)[2] پس اينكه فرمود: بگو روح القدس از ناحيه پروردگارت نازلش كرده دستورى است به اينكه جواب مشركين را بده، و آنچه به ذهن سبقت مى‌جويد اين است كه ضمير به قرآن برگردد، آن قرآنى كه ناسخ است، يعنى آن آيه‌اى كه آيه‌اى ديگر را نسخ كرده، ولى احتمال هم دارد كه به مطلق قرآن برگردد، و اينكه تعبير به تنزيل كرد نه به انزال براى اين بود كه به تدريجى بودن نزول قرآن اشاره فرموده باشد.

[1] روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرده. سوره شعراء، آيه 194.

[2] هر كه با جبرئيل دشمن است بايد بداند كه جبرئيل آن را به اذن خدا بر قلب تو نازل كرده.

سوره بقره، آيه 97.