سريع دارد، خواه از اقارب انسان باشد و يا بيگانه، ولى مفسرين آن را به اسباط (نوه‌ها) و مانند آن تفسير كرده‌اند، چون خدمت اسباط صادقانه‌تر است- تا آنجا كه مى‌گويد- اصمعى گفته: اصل (حفد) پايى را بدون توقف در جاى پاى ديگر نهادن است.[1] و در مجمع البيان گفته: حفدة در اصل به معناى سرعت در عمل است- تا آنجا كه مى‌گويد- و از همين باب است كه به اعوان نيز حفدة مى‌گويند، چون در اطاعت انسان سريعند[2].

و مراد از حفدة در آيه مورد بحث همان اعوان و خدمتكاران از فرزندان است، چون حفدة را مقيد كرد به متولد از همسران و فرمود:(وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْواجِكُمْ بَنِينَ وَ حَفَدَةً) و به همين جهت بعضى‌[3] بنين و حفدة را به فرزندان خردسال و بزرگسال تفسير كرده‌اند. و بعضى‌[4] ديگر بنين را به فرزند بلا فصل و حفدة را به فرزندان با فاصله يعنى نوه تفسير كرده‌اند.

[ذكر نعمت داشتن فرزندان و نوادگان‌]

و معناى آيه اين است كه: خداوند براى شما از همسرانتان فرزندان و ياورانى قرار داد كه به خدمت آنان در حوائجتان استعانت بكنيد، و با دست آنان مكاره و ناملايمات را از خود دور سازيد و ارزاق طيب كه عبارت است از هر متاع دل‌پسندى كه روزيتان كرد، مانند آب و انواع ميوه‌ها كه عمل خود شما در پيدايش آنها دخالت نداشته، و مانند طعامها و لباسها و امثال آن كه سعى و عمل خود شما در پيدايش آنها مؤثر بوده است، و كلمه من در جمله‌(مِنَ الطَّيِّباتِ) براى تبعيض است كه وجهش هم روشن است.

آن گاه مشركين را توبيخ نموده مى‌فرمايد:(أَ فَبِالْباطِلِ) كه همان اصنام و اوثان و اعتقاد به استناد دختران به خدا و پسران به خودشان و نيز احكامى كه پيشوايان ضلالت برايشان تشريع كرده‌اند (يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ‌)- ايمان مى‌آورند، و به نعمت خدا كفران مى‌ورزند و مقصود از نعمت همان است كه همسرانى از جنس خود بشر براى ايشان درست كرد، و فرزندان و نوه‌هايى از همسران پديد آورد چون اين از بزرگترين و آشكارترين نعمتها است، زيرا اساسى، تكوينى است كه ساختمان مجتمع بشرى بر آن بنا مى‌شود، و اگر آن نبود مجتمعى تشكيل نمى‌يافت، و اين تعاون و همكارى كه ميان افراد هست پديد

[1] مفردات راغب، ماده حفد .

[2] مجمع البيان، ج 6، ص 373، ط تهران.

[3] روح المعانى، ج 14، ص 190 به نقل از ابن عباس.

[4] روح المعانى، ج 14، ص 190.