(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا) در مقام بيان اين معنا است كه رسولان خدا مردانى از جنس بشر عادى بودند، و هيچ عنايتى به اين جهت ندارد كه در اول بعثت به حد بلوغ رسيده باشند يا نه، تنها غرض افاده اين است كه نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و يحيى- كه همه رسولان خدا بودند- رجالى از جنس بشر بودند كه به ايشان وحى مى‌شد، نه اينكه اشخاصى بوده باشند مجهز به قدرت قاهره غيبى و اراده الهى تكوينى.

قريب به معناى آيه مورد بحث آيه‌(ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا يَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ ما كانُوا خالِدِينَ)[1] است.

و ظاهر جمله (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ‌) اين است كه خطاب به رسول خدا 6 و قومش باشد، هر چند كه خطاب در جملات قبل تنها به رسول خدا 6 بود، و ليكن در آنها نيز معنى متوجه همه بود، پس در اين جمله خطاب را هم عمومى گرفت تا هر كس راه خود را شناخته و پيروى كند، و آنان كه از حقيقت دعوت نبوى خبر ندارند مانند مشركين، به اهل علم مراجعه نموده از ايشان بپرسند، و اما آن كس كه اين معنا را مى‌داند مانند خود رسول خدا 6 و گروندگان به وى كه ديگر غنى و بى نياز از سؤال هستند.

بعضى‌[2] گفته‌اند: خطاب در آيه فقط متوجه به مشركين است، زيرا آنان بودند كه منكر دعوت نبوى بودند، و همانها بايد به اهل علم مراجعه نموده بپرسند، و ليكن لازمه اين حرف اين است كه بدون هيچ نكته‌اى در آيه التفات از فرد به جمع بكار رفته باشد، (و خدا داناتر است).

[معنا و موارد استعمال كلمه: ذكر ]

كلمه ذكر به معناى حفظ معناى چيزى و يا استحضار آن است و به هر چيزى كه آدمى بوسيله آن حفظ شود و يا مستحضر گردد ذكر گفته مى‌شود.

راغب در مفردات گفته است: ذكر، يك مرتبه گفته مى‌شود و از آن، آن هيئت و وضع درونى اراده مى‌شود كه براى انسان ممكن مى‌شود بوسيله آن، مطالب و آموخته‌هايش را حفظ كند، و ذكر به اين معنى مرادف با كلمه حفظ است با اين تفاوت كه حفظ را به اعتبار نگهدارى آن محفوظ، بكار مى‌برند، و ذكر را به اعتبار اينكه محفوظ و

[1] هيچ پيغمبرى قبل از تو نفرستاديم مگر آنكه مردانى بودند كه به ايشان وحى مى‌شد پس از اهل علم بپرسيد اگر نمى‌دانيد و ما آنان را جسدى كه غذا نخورند و افراد جاودان قرار نداديم. سوره انبياء، آيه 8.

[2] مجمع البيان، ج 6، ص 362 به نقل از ابن عباس و مجاهد.