از اينكه در توصيف معناى آن مى‌فرمايد وضعشان را به عذاب و بدبختى تغيير مى‌دهيم فهميده مى‌شود كه مقصود از وضع قبليشان نعمت و خوشى ايشان است، (دقت بفرمائيد).

علاوه بر اين، خداى سبحان خود مى‌فرمايد:(وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ)[1] كه مى‌رساند از بسيارى از سيئات عفو مى‌كند و آثار آنها را محو مى‌سازد، و اين خود دليل است بر اينكه در جانب شر ملازمه‌اى ميان اعمال انسان و آثار سوء خارجى نيست. بخلاف جانب خير كه ميان آن و آثار حسنه‌اش ملازمه هست، هم چنان كه در نظير آيه‌(ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‌ قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ)[2] فرموده خداوند آثار نيك كارهاى نيك را از بين نمى‌برد.

در اينجا ممكن است گفته شود: همانطور كه آيه فوق دلالت بر ملازمه ميان كارهاى نيك و آثار حسنه آن دارد جمله‌(وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ) هم بر ملازمه كارهاى زشت و آثار سيئه آن دلالت دارد، زيرا مى‌گويد: وقتى خدا بدى را براى مردمى بخواهد هيچ كس و هيچ چيز نمى‌تواند جلوگيرش شود، و خلاصه حتمى است، و اين خود همان ملازمه است.

در جواب مى‌گوئيم: جمله مذكور جمله‌ايست كه به قصد اصلى ايراد نشده بلكه در ضمن سخن به ميان آمده، توضيح اينكه بعد از آنكه فرمود هر چيزى نزد او به مقدار است، و اينكه براى هر انسانى معقباتى هست كه او را به امر وى و از امر وى حفظ كنند، و نمى‌گذارند هلاك شود و يا وضعش دگرگون گشته و يا در وجودش و در نعمتهايى كه به او دادند دچار اضطراب گردد، و همه ايشان به حكم خدا به حال خود باقى هستند، و خداوند هيچ تغييرى در وضعشان نمى‌دهد، مگر آنكه ايشان خود را تغيير دهند، كه در اين صورت واجب است بدانند همانطور كه ابقاى نعمت‌ها، قضايى حتمى بود، تغيير سعادت‌ها و نعمت‌ها به نقمت نيز امور محكم و حتمى است كه هيچ مانعى جلو تحققش را نمى‌گيرد و امرش به دست خدا است، و غير خدا كسى را در آن دخالتى نيست.

و خلاصه مقصود از جمله مورد بحث افاده اين معنا است كه مردم در قبضه قدرت خدايند و هيچ مفرى از حكم خدا ندارند، نه در طرف خير و نه در طرف شر.

پس معناى آيه اين مى‌شود كه: وقتى خداوند براى مردمى بدى بخواهد (كه البته‌

[1] و آنچه رنج و مصيبت به شما مى‌رسد همه از دست اعمال زشت خود شما است در صورتى كه خدا بسيارى از اعمال بد را مى‌آمرزد. سوره شورى، آيه 30.

[2] و اين بدان جهت است كه خدا تغيير دهنده نعمتى كه بر قومى داده نيست مگر آنكه ايشان خود را تغيير دهند. سوره انفال، آيه 53.