روى پدر را متوجه خود مى‌كند، و وقتى اين مانع برطرف شد همه روى پدر را مى‌بينند، و محبت و اقبال پدر منحصر در ايشان خواهد شد.

(وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِينَ) يعنى بعد از يوسف، و يا بعد از كشتن يوسف، و يا بعد از طرد او (كه برگشت همه به يك نتيجه است) با توبه از گناه، مردمى صالح شويد.

[توبه‌اى كه همزمان با عزم بر گناه قصد شود، توبه حقيقى نيست‌]

از اين كلام استفاده مى‌شود كه آنها اين عمل را گناه و آن را جرم مى‌دانستند، و معلوم مى‌شود كه ايشان احكام دين را محترم و مقدس مى‌شمردند و ليكن حسد در دلهايشان كورانى برپا كرده بود و ايشان را در ارتكاب گناه و ظلم جرأت داده طريقه‌اى تلقينشان كرده بود كه از آن طريق هم گناه را مرتكب شوند و هم از عقوبت الهى ايمن باشند و آن اين است كه گناه را مرتكب شوند و بعد توبه كنند، غافل از اينكه اينگونه توبه به هيچ وجه قبول نمى‌شود، زيرا اين مطلب وجدانى است كه كسى كه به خود تلقين مى‌كند كه گناه مى‌كنم و بعد توبه مى‌كنم چنين كسى مقصودش از توبه بازگشت به خدا و خضوع و شكستگى در برابر مقام پروردگار نيست، بلكه او مى‌خواهد به خداى خود نيرنگ بزند و به خيال خود از اين راه عذاب خدا را در عين مخالفت امر و نهى او دفع كند.

پس در حقيقت چنين توبه‌اى تتمه همان نيت سوء اول او است نه توبه حقيقى كه به معناى ندامت از گناه و بازگشت به خداست. ما در تفسير آيه‌(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ)[1] در جلد چهارم اين كتاب بحثى در باره توبه گذرانديم.

بعضى‌[2] هم گفته‌اند: منظور از صلاح كه در آيه است، صلاح و روبراه شدن زندگى دنيا و انتظام امور آن است، و معنايش اين است كه بعد از يوسف مردمى صالح يعنى صاحب زندگى خوشى باشيد، و با پدر به خوشى زندگى كنيد.

(قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ) كلمه جب به معناى چاهى است كه سنگ بست نشده باشد يعنى اطراف و ديواره‌اش را با سنگ نچيده باشند، و اگر سنگ بست باشد آن را بئر طوى گويند، و كلمه غيابة - به فتح حرف اول آن- گودالى را گويند كه اگر چيزى در آن قرار گيرد از دور نمودار

[1] همانا توبه كسانى از طرف خدا قبول مى‌شود كه عمل ناشايستى از روى نادانى انجام دهند.

سوره نساء، آيه 17.

[2] روح المعانى، ج 12، ص 192.