و كوتاه سخن، اگر انسان در ولايت خدا باشد تمامى اسبابى كه براى ادامه زندگيش و رسيدن به سعادت بدانها تمسك مى‌جويد همه نسبت به او نعمت‌هايى الهى خواهند بود، و اگر همين شخص مفروض، در ولايت شيطان باشد عين آن نعمتها برايش نقمت خواهد شد، هر چند خداوند آنها را آفريده كه نعمت باشند.

حال اگر چنانچه اسباب و وسايل زندگى ناقص باشد و به جميع جهات سعادت در زندگى وافى نباشد نعمت بودنش مثل كسى است كه مالى دارد و ليكن به خاطر نداشتن امنيت و يا سلامتى نمى‌تواند از آن مال آن طور كه مى‌خواهد و هر وقت و هر جور كه بخواهد استفاده كند، و در اين حال اگر چنانچه به آن امنيت و آن سلامت برسد مى‌گويند نعمت بر او تمام شد.

[مراد از اتمام نعمت‌]

پس اينكه در آيه مورد بحث فرموده:(وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ) معنايش اين مى‌شود كه: خدا به شما نعمت‌هايى داده كه با داشتن آن در زندگى سعادتمند شويد، و ليكن اين نعمت‌ها را در حق تو و در حق آل يعقوب- كه همان يعقوب و همسرش و ساير فرزندانش باشند- تكميل و تمام مى‌كند، همانطور كه يوسف در خواب خود ديد.

اينكه در اين خطاب يوسف را اصل و آل يعقوب را معطوف بر او گرفته و فرموده:(عَلَيْكَ وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ) براى اين است كه با خواب او مطابق باشد، او در خواب خود را مسجود يعقوب و آل يعقوب ديد، و ايشان را ديد كه در هيات آفتاب و ماه و ستارگان بر او سجده مى‌كنند.

تمام شدن نعمت بر خود يوسف به همين بود كه او را حكمت و نبوت و ملك و عزت بداد، و او را از مخلصين قرار داد و بدو تاويل احاديث بياموخت. و تمام شدن آن بر آل يعقوب به اين بود كه چشم يعقوب را با داشتن چنين فرزندى روشن گردانيده، او و اهل بيتش را از بيابان و زندگى صحرانشينى به شهر بياورد، و در آنجا در كاخهاى سلطنتى زندگى مرفهى روزيشان گرداند.

(كَما أَتَمَّها عَلى‌ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ)- يعنى نعمت را بر تو و بر آل يعقوب تمام مى‌كنيم، نظير تمام كردنمان در حق دو پدرت ابراهيم و اسحاق، چون آن دو نيز خير دنيا و آخرت را دارا شدند. پس جمله من قبل متعلق است به جمله اتمها . و چه بسا احتمال داده شود كه ظرف مستقر وصف باشد براى ابويك و تقدير اين باشد: همانطور كه نعمت را بر دو پدرت كه در قبل مى‌زيستند تمام كرد.

(إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ) بدل و يا عطف بيانند براى كلمه ابويك ، و فايده اين سياق و