كه جمادند مانند بتها و معبودهاى جامد ديگر، و چه آنهايى كه جاندارند، مانند فرشتگان و ارباب انواع، و جن و طاغوتهايى چون نمرود و فرعون و امثال آنان، هيچيك (بر حق نبودند، تا ديگران را به سوى حق هدايت كنند، و اصولا هيچ يك) مالك نفع و ضرر و مرگ و حيات و نشور خود نيستند.

و چون مشركين در پاسخ از اين سؤال جواب مثبتى نداشتند، لذا خداى تعالى به رسول گرامى‌اش دستور داد خودش جواب بدهد، و فرمود: (قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِ‌)- بگو: تنها خداست كه به سوى حق هدايت مى‌كند ، چون او است كه هر موجودى را به سوى هدفش و به سوى هر چيزى كه در بقائش نيازمند به آن است هدايت مى‌كند. هم چنان كه از قول موسى (ع) حكايت كرده كه در برابر فرعون فرمود:(رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌)[1] و نيز فرمود:(الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌)[2]. و او كسى است كه انسان را به سوى سعادت حيات هدايت و به سوى بهشت و آمرزش دعوت مى‌كند، رسولانى مى‌فرستد و كتابهايى نازل مى‌كند و شرايعى تشريع مى‌نمايد، تا انسانها به اذن او هدايت شوند، و به همين منظور انبياء را دستور داد تا دعوت حق دينى را در بين بشر گسترش دهند.

و ما در تفسير آيه شريفه:(الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ)[3] گفتيم كه اعتقاد و سخن و عمل حق آن اعتقاد و گفتار و كردارى است كه با سنت جارى در عالم كون كه فعل حق تعالى است مطابق باشد، و بنا بر اين، حق در حقيقت به مشيت خداى تعالى و اراده او حق است.

و وقتى محقق شد كه در ميان هيچيك از شركاى مشركين كسى نيست كه به سوى حق هدايت كند، و تنها خداى سبحان است كه به سوى حق هدايت مى‌كند، با جمله‌(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى‌) از آنان بپرسيد كه خودشان از بين دو قسم اتباع يكى را ترجيح دهند، تبعيت خداى تعالى و تبعيت شركايشان را، پيروى خداى تعالى كه به سوى حق هدايت مى‌نمايد، و پيروى شركاء را كه نه كسى را هدايت مى‌كنند، و نه خود

[1] پروردگار ما آن كسى است كه هر موجودى را نخست وجود داد و سپس هدايت كرد. سوره طه، آيه 50

[2] خداى سبحان آن كسى است كه هر چيزى را بيافريد و تمام و كامل بيافريد و اندازه‌گيرى كرد و سپس هدايت فرمود. سوره اعلى، آيه 2 و 3

[3] حق از پروردگار توست پس از شك كنندگان مباش. سوره آل عمران، آيه 60 .