تعالى است، چون او است كه انسان را آفريده و او است كه مدبر امر انسان و امر هر چيز ديگر است پس اينكه جناب صالح (ع) فرمود:(هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيها) در مقام تعليل گفتار سابق و استدلال بر آن از طريق اثبات ارتباط بين خداى تعالى و بين آدميان و نيز نفى استقلال از اسباب است.

و به همين جهت است كه دنبال آن اضافه كرد:(فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ) و با آوردن حرف فاء بر سر جمله، نتيجه را متفرع بر آن استدلال كرد و معناى مجموع گفتارش اين است كه وقتى ثابت شد كه خداى تعالى تنها معبودى است كه بر شما واجب است او را بپرستيد و غير او را رها كنيد چون تنها او خالق و مدبر امر حيات شما است پس بايد كه از خدا بخواهيد شما را در نافرمانيها و بت‌پرستى‌هايتان بيامرزد و با ايمان آوردن به او و پرستيدن او بسوى او رجوع كنيد كه او نزديك و پاسخگو است.

در جمله مورد بحث كه گفتيم تعليل جمله قبل است نيز مساله طلب مغفرت را تعليل كرده به اينكه (إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ‌)- چون پروردگار من نزديك و پاسخگو است و اين بدان جهت بوده كه از استدلال مذكورش نتيجه گرفته كه خداى تعالى قائم به امر خلقت آدمى و تربيت او و تدبير امر حيات او است و هيچ سببى از اسباب دست‌اندركار عالم استقلالى از خود ندارد بلكه خداى تعالى است كه اسباب را به اين سو، سوق مى‌دهد و آن ديگرى را از اينجا به جاى ديگر روانه مى‌كند، پس اين خداى تعالى است كه بين انسان و بين حوائجش و بين اسباب دخيل در آن حوايج حائل و واسطه است و وقتى اينطور باشد پس خود او به انسانها نزديكتر از اسباب است و آن طور نيست كه مشركين پنداشته و خيال كرده‌اند كه بين آدمى و خداى تعالى آن قدر فاصله هست كه نه فهم آدمى او را درك مى‌كند و نه عبادت آدمى و تقرب جستنش به او مى‌رسد، پس وقتى او نزديكتر از هر چيز به ما است قهرا پاسخگوى ما نيز همو خواهد بود و وقتى نزديك به ما و پاسخگوى ما تنها خداى تعالى باشد و هيچ معبودى جز او نباشد قهرا بر ما واجب مى‌شود كه از او طلب مغفرت نموده، به سوى او باز گرديم.

(قالُوا يا صالِحُ قَدْ كُنْتَ فِينا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا ...) كلمه رجاء وقتى در مورد انسانى استعمال مى‌شود و مثلا به كسى گفته مى‌شود:

ما به تو اميدها داشتيم منظور ذات آن كس نيست بلكه منظور افعال و آثار وجودى او است، و وقتى عبارت فوق به كسى گفته مى‌شود كه جز آثار خير و نافع از او انتظار نداشته باشند پس مرجو بودن صالح در بين مردمش به اين معنا است كه او تا بوده داراى رشد عقلى و كمال‌