و از همه وجوه معتدل‌تر، وجه آخرى است تازه همين وجه و بقيه وجوهى كه نقل كرديم سخيف و بى پايه هستند، و سخافت و بى ارزشى آنها براى هر كسى روشن است، و وجه صحيح همان است كه از نظر شما گذشت.

[معناى خسران نفس و ضلال و گم شدن مفتريات و مراد از اينكه كفار در آخرت اخسرون هستند]

(أُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ) اين آيه شريفه مشتمل بر دو نكته است: يكى اينكه مى‌فرمايد كفار نفس خود را خاسر كردند. دوم اينكه مى‌فرمايد افترايى كه يك عمر مرتكب آن شدند در آخرت اثرى از آن نمى‌يابند. اما خسران آنان دليلش اين است كه آدمى مالك نيست مگر نفس خود را كه البته مالكيتش نسبت به نفس خودش استقلالى نيست، بلكه به تمليك خداى تعالى است و وقتى آدمى چيزى را براى نفس خود بخرد كه مايه هلاكتش باشد، و سرمايه عمر و مال و هر چيز ديگر را بدهد و در مقابل كفر و معصيت را بخرد در اين معامله ضرر كرده و اين ضرر را خودش براى خود فراهم آورده است. پس خسران نفس كنايه است از هلاك كردن نفس، و اما ضلالت در افترايى كه بستند علتش اين است كه عقايد خرافى كه داشتند دروغ بود، يعنى وهمى بود كه در خارج واقعيت نداشت، خرافاتى بود كه هوا و هوسهاى دنيوى آن را در نظرشان جلوه داده بود، و با برچيده شدن زندگى دنيا و هيچ و پوچ شدن هوا و هوسها، آن اوهام و خرافات نيز جلوه و رنگ خود را مى‌بازد، و معلوم مى‌شود چيزى جز دروغ و افتراء نبوده، در آن روز هر كسى مى‌فهمد كه حق مبين تنها خداى تعالى بوده و آنچه را حق مى‌پنداشتند چيزى جز خيال نبوده است.

(لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ) از فراء نقل شده كه گفته است: كلمه لا جرم در اصل به معناى كلمات لا بد و لا محالة: بناچار بوده و بعدا در معناى سوگند، استعمالى شايع يافته و به تدريج معناى كلمه حقا را به خود گرفته است، و به همين جهت در جواب آن، لام قسم آورده مى‌شود، يعنى گفته مى‌شود: لا جرم لافعلن كذا- حقا اين كار را به يقين مى‌كنم .

اهل لغت در ساختمان اين كلمه گفته‌اند: جرم - به دو فتحه- به معناى قطع يعنى بريدن است. و شايد در اصل در نتايج كلام استعمال مى‌شده مانند لفظ لا محالة كه مى‌فهماند: فلان سخنى كه به وسيله من و يا فلانى گفته شده هيچ قاطعى نيست كه آن سخن را قطع و باطل سازد هم چنان كه نظير اين معنا از كلمه لا محالة به ذهن مى‌آيد. و بنا بر اين، معناى آيه اينطور مى‌شود: حقا اين خرافه‌پرستان در آخرت زيانكارترين افراد خواهند بود.

و وجه زيانكارتر بودنشان در آخرت- اگر فرض كنيم منظور، زيانكارتر از ساير معصيت‌كاران باشند- اين است كه ساير گنهكاران اميد نجات دارند، اما اينها به خاطر كفر و