مى‌داند، در نتيجه در مقام شكرگزارى بر نيامده از اظهار مسرت و فخرفروشى به ديگران نمى‌پرهيزد.

خداى عز و جل بعد از بيان اين دو طبيعت از انسانها، طايفه‌اى از آنان را استثناء نموده‌

[صبر و عمل صالح انسان را از آن دو طبيعت مذموم مى‌رهانند، و صبر و عمل صالح منفك از ايمان نيستند]

مى‌فرمايد:(إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ)، سپس به اين طايفه وعده نيك داده مى‌فرمايد:(أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ).

خواهيد گفت: چرا افراد استثنايى را به عنوان‌(الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ).

استثناء كرده؟ در پاسخ مى‌گوييم: وجهش اين است كه رهايى انسان از آن دو طبيعت مذموم، تنها براى كسانى امكان دارد كه صابر باشند و صفت نيك و خويشتن‌داريشان نگذارد در برابر مصائب، جزع و فزع نموده دچار نوميدى و كفر شوند، و وادار سازد تا هنگام زوال شدايد و رسيدن نعمتها از خداى تعالى، ولى نعمتشان غافل نگشته، در مقام شكرگزارى برآيند، و او را ثنائى گويند كه مايه خوشنوديش باشد، و نعمت او را در جايى مصرف كنند كه او راضى باشد، و خلق خداى را از فرح و فخر خود آسوده بدارند، و استغناء، وادار به اين عكس العمل‌هاى نكوهيده‌شان نكند.

و اين طايفه استثنايى تنها افرادى هستند كه از آن دو حالت زشت رهايى دارند، و خدا آنان را مى‌آمرزد، يعنى آثار آن دو طبيعت مذموم را از دلهايشان محو نموده به جاى آن، خصال ستوده را جايگزين مى‌كند، آرى اين طايفه نزد پروردگار خود مغفرت و اجرى بزرگ دارند.

در اين آيه دلالتى است بر اينكه صبر با عمل صالح، منفك از ايمان نيست، و ممكن نيست فرد بى ايمان، صابر و داراى اعمال صالح باشد. آرى، در اين آيه به صابران صالح وعده مغفرت و اجر بزرگ داده و معلوم است كه مغفرت شامل مشركين نمى‌شود، زيرا خود خداى تعالى فرموده:(إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ)[1].

و باز به دليل اينكه عين اين وعده كه در اين آيه آمده، يعنى وعده مغفرت و اجر كبير را در آيات زير به مؤمنين داده و فرموده:(وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ)[2]، و نيز فرموده:(إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ)[3].

و اتصال آيات سه‌گانه‌اى كه در اول آنها كلمه لئن آمده به ما قبل روشن است،

[1] خدا اين جرم را نمى‌آمرزد كه به او شرك بورزند. سوره نساء، آيه 116

[2] كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام مى‌دهند مغفرت و اجرى كبير دارند. سوره فاطر، آيه 7 .

[3] كسانى كه از پروردگار خود در پنهان مى‌ترسند، مغفرت و اجرى كبير دارند. سوره ملك، آيه 12